Працяг

1942-і. Першамай

Ішоў 1942 год. Атрад пад камандаваннем Шваякова вырас і загартаваўся ў барацьбе з ворагам. І вось першая ваенная вясна, хутка свята Першамая. Партызаны, лагер якіх знаходзіўся ва ўрочышчы Ліхач у казловіцкім лесе, вырашылі дастойна адзначыць Міжнародны дзень працоўных — правесці баявую аперацыю. Так і зрабілі: дзве групы партызан у розных месцах за дзясятак кіламетраў ад Казловіч знішчылі 18 фашыстаў і легкавую аўтамашыну з нямецкім генералам і двума афіцэрамі. Гэта прывяло ў шаленства ворага, і немцы вырашылі расправіцца з партызанскім атрадам. Раніцай 1 мая немцы рушылі ў лес, каб знішчыць лагер, аб якім яны дазналіся. Разведка лагера своечасова заўважыла немцаў, падпусціла іх бліжэй і сустрэла агнём. Першым быў забіты нямецкі афіцэр — камандзір карнага атрада. Гэта ўнесла замяшальніцтва ў рады фашыстаў, і партызаны гналі ворага аж да вёскі Нязнанне.

1942-і. Сесія сельскага Савета

Партызанскіх атрадаў у глускіх лясах дзейнічала некалькі. І вось камандзір атрада імя Кірава Мікалай Храпко, які быў здатным прамоўцам і ўмеў добра агітаваць, прапанаваў па прыкладзе Рудабелкі аднавіць савецкую ўладу і на тэрыторыі Казловіцкага сельсавета. Летам 1942 года была склікана сесія Казловіцкага сельскага Савета. Праходзіла яна ў Зелянковічах, што па праву лічыліся своеасаблівай сталіцай партызанскага краю. На сесіі прысутнічалі прадстаўнікі навакольных вёсак, у тым ліку і Сцяпанаўкі. Усяго сабралася каля 60 чалавек. У руках многіх дэпутатаў былі аўтаматы. Як і пры савецкай уладзе, у будынку на сцяне вісеў партрэт У. І. Леніна, а за сталом, засланым чырвоным абрусам, сядзелі члены прэзідыума. На парадку дня — выбары старшыні сельскага Савета, забеспячэнне партызан адзеннем і абуткам, палітмасавая работа сярод насельніцтва, колькасны рост партызанскіх атрадаў. У гэты дзень старшынёй Казловіцкага сельскага Савета быў абраны Апанас Мікалаевіч Тоўсцік з вёскі Чыкілі, што займаў гэтую пасаду перад вайной і ў якога захавалася нават пячатка Савета. Выступалі на сесіі камандзір партызанскага атрада М. Храпко, А. Тоўсцік, Ф. Сысой, П.Тоўсцік, І. Баглай. Усе выступленні былі аднаго накірунку: як папаўняць новымі сіламі партызанскія атрады, каб біць ворага і гнаць яго з роднай зямлі. Акрамя гэтага, на сесіі была выказана думка аб адкрыцці партызанскай школы для дзяцей; пазней гэта задума ажыццявілася. Ахоўвалі ж работу сесіі некалькі ўзводаў партызан з розных атрадаў.

Карнікі

Пасля таго як узнялі чырвоны сцяг над будынкам сельскага Савета, вораг не прымусіў сябе доўга чакаць. Над вёскамі ляталі самалёты, закідваючы іх лістоўкамі, у якіх прапаноўвалася партызанам арыштаваць сваіх камандзіраў і камісараў і перайсці да немцаў. Кожнаму, хто так зробіць, абяцалі па тры гектары зямлі, а лістоўка павінна была служыць пропускам. Але ж ніхто на такую прапанову не спакусіўся. Праўда, лістоўкі, якіх было багата, не прападалі: за імі ахвоціліся курцы, пускалі іх на самакруткі. Мабыць, пра гэта даведаліся немцы, бо потым яны сталі атручваць лістоўкі. Не адзін чалавек памёр ад гэтага, пакуль не раскусілі “подласць”.

Да таго ж у паход на гэты няскораны край, які “так нахабна сябе паводзіць”, з Бабруйска выступілі два батальёны добраахвотнікаў-уласаўцаў “Днепр” і “Бярэзіна”. Дзесьці паміж Чыкілямі і Казловічамі адбыўся жорсткі бой. Партызаны вымушаны былі адступіць у накірунку Рудабелкі і на некаторы час пакінуць казловіцкія мясціны. І хаця Казловічы ўваходзілі ў партызанскую зону, як успамінае Марыя Якіменка, былі частыя налёты немцаў з Глуска, а больш за ўсё — з Брожы. Зганялі ўсіх на сярэдзіну сяла, дзе раней стаяў магазін, — і дзяцей, і старых, і жанчын, — і дапытвалі, хто партызаны і дзе яны. Але ўсе маўчалі, бо амаль з кожнай сям’і ў партызанах былі ці мужыкі, ці дзеці. Аднойчы 5 жанчын пайшлі апраўдвацца перад немцамі, што іхнія мужы ў партызанах, але іх забралі туды сілай. І ўсіх гэтых жанчын расстралялі.

Ілья Букенгольц

А яшчэ ў хвойніку за Казловічамі немцы расстралялі сям’ю яўрэяў. Гаспадар гэтай сям’і быў шавец (той, хто шые боты. — Рэд.), і харошы шавец. Да іх з Глуска прыбег пляменнік Ілья. Немцы неяк дазналіся пра гэту сям’ю, вывелі ўсіх за гумны, выкапалі там яму і расстралялі. Крыху прысыпалі зямлёй. Расказвалі, што нейкі час яшчэ зямля варушылася на тым месцы, мабыць, людзі былі яшчэ жывыя, дыхалі. Жудасна і страшна. Усе вельмі баяліся немцаў. Але пазней сяльчане пахавалі гэтую сям’ю каля месца расстрэлу. На магіле быў пастаўлены помнік з надпісам “Семья Кацер и Букенгольц, зверски замучены фашистами в сентябре 1941 года…”, але гэта ўжо праз доўгі час пасля вайны. Месца пахавання сваіх родных ужо ў першым дзесяцігоддзі ХХІ стагоддзя наведаў Роланд Букенгольц, пляменнік таго самага маладога хлопца Ільі Букенгольца, якога расстралялі ў Казловічах. Ён і паведаў гісторыю жыцця свайго дзядзькі Ільі, што быў малодшым братам бацькі Роланда. Да вайны Ілья паспеў скончыць адзін курс інстытута, пасля яго забралі ў армію. Служыў у Брэсцкай крэпасці. А потым — вайна, акружэнне і цяжкая дарога дадому. Ілья цудам дабраўся да Глуска, дзе жылі бацькі, але тут ужо былі немцы, і заставацца дома было небяспечна. Маці адправіла сына да сваёй сястры Гісі ў Казловічы. Яна спадзявалася, што ў маленькай вёсцы зберажэ сына ад смерці. Але яе сын загінуў, як і яе сястра з мужам і іх двое дзяцей. Аб гэтай трагедыі напісана ў кнізе А. Шульмана “Место его уже не узнает его…”, выдадзенай у 2007 годзе выдавецтвам “Медисонт”.

Бежанцы. Тыф

У канцы вайны ў Казловічах жылі бежанцы. Немцы адступалі, ішлі баі, людзі заставаліся без жылля і ішлі туды, дзе можна было ў такі цяжкі час знайсці прытулак, сяліліся ў вёсках, што трапляліся на шляху. Сяляне, у якіх ацалелі хаты, забіралі бежанцаў жыць да сябе, іншыя дзяліліся апошнім акрайкам хлеба. Вось гэтыя бежанцы і прынеслі ў Казловічы тыф і каросту, успамінае Марыя Карнееўна Якіменка. Калі ў сям’і быў хто хворы на тыф, то немцы баяліся ў гэту хату заходзіць і ставілі на варотах крыж мелам — перасцярогу для сваіх салдат. Першыя захварэлыя ў сям’і тыфам звычайна выжывалі, а вось хто падхапіў хваробу пазней, паміралі часцей. Хвароба страшная, пры ёй валасы на галаве ўсе вылазілі, а як чалавек здаравеў — адрасталі, толькі ўжо чамусьці кучаравыя, ногі адымаліся, муціўся розум. Шмат людзей тады захварэла ў вёсцы, многа і памерла. Але Марыя Карнееўна, якая таксама захварэла, выжыла. Лекаў ніякіх не было, паілі нейкімі травамі, вельмі хацелася малака. І бежанцы, што жылі ў іх, хадзілі ў Глуск па малако, бо кароў у вёсцы амаль не засталося. А тое малако, калі піла, — здавалася гарчэй за палын, а кіслае шчаўе — зусім прэсным.

Ахвяры Вялікай Айчыннай

Прайшло колькі часу, а тое даўняе і зараз успамінаецца з жахам. У Вялікую Айчынную фашысты расстралялі 54 жыхары вёскі Казловічы. З фронту ў родную вёску не вярнуліся 17 чалавек, 9 з іх прапалі без вестак. Больш як праз 50 год пасля вайны, у 1999 годзе, групай “Пошук” з Архангельска былі знойдзены астанкі салдата і медальён, на якім захаваўся запіс: “Глускі раён, Казловіцкі с/с, в. Казловічы-2. Бацька: Лях Зіновій Кузьміч”. Гэты медальён належаў Мікалаю Ляху, які ў Чырвонай Арміі знаходзіўся з 1940 года, а загінуў у жніўні 1944-га ў Карэліі. Ён таксама лічыўся без вестак прапаўшым.

Пры вызваленні Глускага раёна ад немцаў каля вёскі Казловічы загінулі Рэдзькін Сцяпан Пракоф’евіч (27 чэрвеня 1944 года) і Скарадумаў Мікалай Іванавіч (26 чэрвеня 1944 года). Тут, у Казловічах-2, яны і пахаваны.

Адраджэнне

Нямецка-фашысцкія акупанты былі выгнаны з нашай зямлі. Прыйшлося яшчэ ўсім вытрымаць і пасляваенныя цяжкасці. Аралі зямлю сабою, упрогшыся ў плуг, капалі яе лапатамі, засявалі палі… Коней жа не было, а пра якую-небудзь тэхніку і думаць не маглі. Калі пачалі з фронту вяртацца мужчыны, стала крыху лягчэй. Працавалі ў асноўным у калгасе, а хто і ў леспрамгасе ў Брожы. Мірнае жыццё паступова брала сваё. Гулялі вяселлі, нараджаліся дзеткі. У школу хадзілі ў Чыкілі, бо сваёй не было. Стараліся працаваць усе, гультаёў тады не было. Ды й сорамна было перад аднавяскоўцамі — не працаваць.

Свайго росквіту вёска Казловічы дасягнула дзесьці ў 70-х гадах ХХ стагоддзя. У 1971 годзе ў Казловічах пражывала 150 чалавек у 58 дварах. У людзей былі ўжо і добрыя гаспадаркі, як кажуць, быў хлеб і да хлеба. Электрычнасць, радыё, тэлефон, у некаторых нават свае тэлевізары і матацыклы — добра пачала жыць вёска. Была ферма, працавалі пошта і крама. І як тады, да вайны, Казловічы былі цэнтральнай сядзібай сельсавета.

Наш час. Вёска знікае?

Ужо ў 1986 годзе колькасць жыхароў вёскі значна зменшылася: 65 чалавек, 34 гаспадаркі. Але на ўсёй тэрыторыі сельсавета жыло каля тысячы чалавек. У 2009 годзе да Казловіцкага сельсавета, у склад якога ўваходзіла 12 вёсак і на тэрыторыі якога пражывала 629 чалавек, далучылі Кіраўскі сельсавет. Так Казловіцкі сельсавет павялічыўся на 10 населеных пунктаў і 805 чалавек. Было ў гісторыі Савета, што яго зноў перавялі ў Чыкілі, адкуль ён браў свой пачатак. Перавезлі ўсе бумагі, а вось назву, як і пячатку, пакінулі — Казловіцкі. Казалі, вельмі затратна ўсё мяняць. Ганарыліся жыхары вёскі, што іх Казловіцкі сельскі Савет жыве. На 1 сту-дзеня 2011 года ў сельсавеце налічвалася 663 гаспадаркі, у якіх трымалі людзі 119 кароў, 685 свіней, 32 кані, 4 750 галоў рознай птушкі. На прысядзібных участках вырошчвалі зерневыя на плошчы ў 45 гектараў, пад бульбай занята было 180 гектараў зямлі і 39 гектараў — пад гародніну. Назва “Казловіцкі сельскі Савет” засталася і па сёння, хаця адміністрацыйны будынак цяпер знаходзіцца ў цэнтральнай сядзібе — аграгарадку Засценак Усцярхі. А вось пражываючых у Казловічах з кожным годам становіцца ўсё менш. Калі ў 2012 годзе было ў вёсцы 12 сем’яў і 16 жыхароў, у тым ліку чацвёра дзетак да 15 гадоў, то на 1 студзеня 2015 года — 10 сем’яў і 14 чалавек.

 Іна КІРЫНА

Фота Вольгі ЧУЧВАЛ