Вайна адышла ад нас далёка — 70 гадоў назад над Берлінам узняўся савецкі сцяг. Семдзесят гадоў! Падумайце, якая страшэнная была тая вайна, калі праз столькі часу, праз столькі іншых, радасных і не вельмі, гістарычных падзей, не зажываюць яе раны. Плачуць ветэраны, успамінаючы франтавых таварышаў, плачуць сівыя ўжо бабулі і дзядулі, чыё дзяцінства асіраціла вайна. На старонках газеты мы раз-пораз друкуем успаміны нашых землякоў — непасрэдных сведкаў падзей Вялікай Айчыннай. Сёння гэта — аповед Зоі Васільеўны Серады, што зараз жыве ў Глуску, а нарадзілася ў суседнім з намі Любанскім раёне. Ды толькі вайна, як кажуць, унесла свае карэктывы, аб’яднаўшы частку нашага Глускага раёна з суседнімі ў адну вялікую партызанскую зону. Там, дзе знаходзіцца знакаміты партызанскі востраў Зыслаў, і прайшло дзяцінства маленькай Зоі Сініцкай. Аб гэтым — яе ўспаміны.

Калгас

Канешне, гэта не пры маёй памяці было, бацька расказваў. Дзед мой хацеў купіць фальварак. Назбіраў грошай, паехаў, а фальварак той не спадабаўся. Як ехаў назад — учуў пра Леніна. Вярнуўся і сказаў: дзеці, ідзем усе ў калгас, таму што гэтага цара ніхто не скіне. Ну і пайшлі. У нас стаялі тры хутары, і непадалёк яшчэ адзін,  называлі Костусеў бераг, — такі ў нас быў калгас, зусім маленькі. Жылі і вельмі добра. Людзі так беглі на работу… Як свята якое ці там дажынкі, у нас у садзе збяруцца, бацька мой, звалі яго Васіль Савіч Сініцкі, іграў на скрыпцы, а бабы спявалі. Маці маю звалі Марыя Антонаўна, яна з палякаў, а бацька рускі. У сям’і нас было чатыры дзеўкі, старэйшая Маруся, Зіна, самая малая Яня і я.

У 1939 годзе, гэта я ўжо сама помню добра, перасялялі хутары ў вёску Старасек. Прыехалі, трактарам сцягнулі дах. І паехалі, а вы рабіце што хочаце. Дзядзька мой быў тады на фінскай вайне. Дык бацька, маці і цётка перавозілі тую хату. Пакуль паставілі новую, мы жылі на хутары ў стопцы. Стала ўжо і трохі халаднавата, покуль хату зрабілі. Аднаго разу запалілі печку — і пачадзелі. Цётка прачнулася: яе дзеўка нежывая. Маці схапілася за малую Яню: нежывая! Прыклала яна люстэрка — пара йдзе, значыць, дыхае. Маці пабегла, узяла начоўкі, наліла вады. (Хата раскіданая стаяла, а печ засталася, там вада цёплая была). Паклалі ў начоўкі і адну, і другую, галоўкамі ў адзін і другі бакі, і сталі кіслым малаком ліць у роцікі: расшчэпвалі вусны, трымалі ложкамі і лілі. Ачухаліся, на шчасце. І цяпер мая тая сястра жыве, у Пружанах.

Пераехалі, зажылі някепска. Я яшчэ ў школу  не хадзіла. У адну нядзелю было вяселле ў Сыцько Мікалая. Маці дапамагала гатаваць. Яна пайшла дзярэўняй, па дарозе, а мы са старэйшай сястрою напрасткі, ды і прыбеглі раней, схаваліся, каб маці не бачыла (яна вельмі не любіла, каб мы ішлі за ёю куды-небудзь). Прывезлі ўжо маладую, толькі паселі на кут — і прыносяць павестку на вайну. Тут ужо і плач, і зусім другая гамонка. Мікалай пераначаваў і назаўтра пайшоў.

Немцы

Першыя немцы мо цераз два дні прыйшлі ў Старасек. Мы з сястрой хацелі вельмі паглядзець, што за такія. Яны прыйшлі: “Матка, яйкі, шпек”. Першы раз  яны  аднаго яўрэя забілі. І то, яны б пра яго і не ўведалі, а ён таксама назбіраў яечак і прынёс ім, дык яны агледзелі: “Юда, юда”. Людзі сталі казаць, што ён харошы, рабочы. Дык перагаворшчык і кажа, каб усе выйшлі, а з ім проста пагавораць і адпусцяць. Людзі выйшлі, і яму ўжо загадалі ісці, той за клямку — яго і застрэлілі.

З тых людзей, што першых забралі на фронт, — ні адзін чалавек не прыйшоў. Набралі другі набор, іх разбілі, і яны ўсе паварочаліся ў нашы балоты, сталі арганізоў-ваць партызанскія атрады. Наехалі немцы, а пяць чалавек з гэтых разбітых часцей не паспелі схавацца. Іх і майго дзядзьку і яшчэ аднаго чалавека, Сініцкага Івана Канстанцінавіча, паставілі і сказалі, што адлічаць чатыры, а пяты будзе расстраляны. А на майго дзядзьку сказалі, што ён “юда” (мая радня картавая ўся). Пабег нехта, прынёс яго пашпарт, і дзядзьку адпусцілі. А тых шасцёра павезлі і забілі. Дык падумаць: мая маці і мачаха таго Івана паселі на воз і паехалі ў Глуск да немцаў папытаць, дзе іх пабілі. Ведалі, што немцы могуць забіць ні за што ні пра што, былі ж ужо навучаныя, але не пабаяліся і паехалі. Дзе тых салдат пахавалі, не ведаю. А нашага як прывезлі, ужо ў яго вароны выклявалі вока, шчокі… Пахавалі яго.

І ўжо як другія немцы ішлі, то яны ўсё людзей забівалі і вёскі палілі. Ідуць і з запальных куль як стануць страляць, тады хаты гараць. Зусім цяжка стала, далей болей, і тады пайшлі людзі ўсе ў лес. Аднойчы так і Старасек загарэўся. Немцы ішлі з боку Загалля, як пачалі страляць, а хаты саломаю крытыя, дык загарэліся. Адна жанчына разгубілася, накідала ў торбу сала і бегае кругом хаты. Пад’ехалі немцы, адзін і кажа: “Што, ты гэта нам есці нясеш?” І шашкай адсек ёй галаву.

Партызаны

Да таго, як усе ў лес пайшлі, у нас жылі параненыя партызаны. І ў іншых жылі, але ж я вам толькі пра тых раскажу, што ў нашай хаце. Падпалкоўнік адзін быў з Масквы, яго скінулі з самалёта з парашутам. У яго твар увесь аблез. Дык ён чакаў самалёта, каб назад ляцець. Потым яго і адправілі. Яшчэ быў у нас Антон з цяжка параненай рукой, аж з мясам вырвана. Я яму дапамагала раны перавязваць, а ён казаў, маўляў, закончыцца вайна і вывучышся за доктара. Быў яшчэ Сцёпа, у яго вока было выбіта.

Кругом жа партызанская зона, дык мы не вельмі баяліся, што ў нас партызаны жывуць. Але калі ўжо наязджалі карныя атрады, то забівалі ўсіх, яны нікога не пакідалі жывымі. Калі ўсе пайшлі ў лес, то ў зямлянках жылі. Як ідуць немцы — партызаны трывогу падымалі. Тады беглі ўсе ў балота, а немцы баяліся туды ісці. Памятаю, бацька нясе маленькую Яню на плячах, на купінах дзеці сядзяць, што пагубіліся, і яна плача: “Ой, татачка залаценькі, хаця ж мяне не кідай!”

Яшчэ выпадак памятаю, я сама там, канешне, не была, расказвалі: партызанка Рыма Шаршнёва накрыла нямецкі дзот сваім целам. Нашы дзеці бегалі гля-дзець, а мяне малую не пусцілі. Пасля вайны часта пра Рыму гаварылі, і ўрок у нас у школе нават быў пра яе, а цяпер мала дзе і ўспамінаюць.

Налёт

Адзін раз мы з сястрою і яшчэ адной дзяўчынкай пайшлі ў вёску, яна яшчэ незгарэлая была. Канешне, маці не папярэдзілі, бо яна не пусціла б. Ціха, спакойна, а далей аб’явілі трывогу. Маці бачыць, што нас няма, крычыць, шукае, бегае. А мы ўжо ідом з вёскі. Усе-ўсе людзі паехалі хавацца на балота, а там жа багата людзей было, не толькі з нашай вёскі. Тут наляцелі самалёты, строчаць, людзі назад бягуць. Столькі пабілі там людзей! Памятаю, вязуць Марусю Мохартаву параненую, яна крычыць “Піць! Піць!”, а дзіця маленькае, дзяўчынка ў яе была, лазіць па ёй. Марусі малака нальюць, а яно ўсё ў грудзях выходзіць. Так і памерла. Аскерка была, дык у яе двойня: на адной руцэ дзіця, на другой, а сама нежывая. Багата лю-дзей тады пабілі. У Турыно жыве жанчына Раговіч Каця. Мы з ёй у арцелі разам працавалі. Як стала я ўспамінаць той дзень, яна і кажа: “Дык і я ж у той кашы была! Майго брата забілі, мацяру і сястру паранілі. Я папала ў чужыя рукі, дык потым дзед знайшоў”.

Аблава. Маці

І што далей, то ўсё часцей налёты былі. А ў 43-м пайшлі немцы лавіць людзей. Усе, як і раней, у балота пабеглі, яно надзейна хавала, а немцы на гэты раз надзелі сапагі доўгія і пайшлі лавіць па балоце. Нас і маці таксама злавілі. Што неслі, мы ўсё пакідалі. Хто думаў, што мы будам жыць, калі дагарвалі кругом людзі? Прыгналі да хлява, адчынілі дзверы, а хто ж хоча ў хлеў? Яны людзей сілком піхаюць, крыкі, плач. Маці зразумела, што ўсё роўна не ўцяком, ды ўзяла посцілку, разаслала, дзяцей пасадзіла і кажа: “Шкода, што бацькі няма, хай бы ўсе разам і пагарэлі”. Ну а мы ж дзеці, дык пазасыналі. А раніцай расчынілі дзверы і павыпускалі людзей. Клункі нашыя ляжаць, і адзежа ў іх, а што з яды — дык няма, пазабіралі. Загналі нас некуды, дзе калючым дротам было загароджана. Назаўтра яшчэ прыгналі адзін хлеў людзей. Тут ехаў на кані Савіцкі Альбін, ён быў паліцай, пад’ехаў, маці папытала, што з намі будзе. Ён і сказаў, што маладых забяруць у Германію, а старых і малых пакідаюць тут, і паабяцаў, што як-небудзь паспрабуе яе вызваліць. І паехаў адразу, ён жа баяўся, што ўбачаць, як ён з намі гаворыць. Трое сутак мы ні грамачкі не елі, толькі вады каўтанеш з лужыны, а на трэці дзень нас загналі ў Ляскавічы. Упярод узялі туды колькі баб маладых, каб варылі есці. І нам ужо давалі па чарпаку таго наваранага. А там дагарвалі людзі, папалілі ваеннапалонных. Пайшоў дождж, нас сталі заганяць у будынак, дзе сядзелі тыя ваеннапалонныя. Ой-ёй, там жа было вошай, як мурашак. А назаўтра раненька паставілі нас па чатыры чалавекі ў шарэнгу і адбіралі: маладых — на машыну, а малых і старых кідалі тут. Мама так плакала, так плакала, што дзяцей забралі, яе шампаламі збілі і за рукі-за ногі закінулі на машыну. І той Альбін, колькі іх везлі, ён стараўся і такі вярнуў яе дадому. У мяне і цяпер асадак на душы: як яго судзілі, чаму мне не пайсці і не расказаць, што ён добры быў, што вярнуў маю маці і цётку. Маці Альбін вярнуў, толькі не дадому, а ў Глуск, там маміна сястра жыла на вуліцы Савецкай. Маці прыпісалі ў гэту сям’ю. Дык падумайце: прыйдуць гуляць бабы і кажуць: “От сабаку павесілі, от там сабаку расстралялі”. А сабаку — гэта значыць партызана. Маці пры іх маўчыць, а як пойдуць, дык плача-заліваецца. Пайсці дадому нельга, бо яна прыпісана сюды была, і кожную ноч правяралі, тым болей Глуск — гэта ж нямецкая зона была, а там партызанская. Тады пайшла пагалоска, што з дзяцей кроў высмактваюць. Маці не вытрымала: пайду дадому, нашто мне зусім жыць, дзяцей няма і мужыка няма. Тут гаспадыня ў слёзы: “Нас жа назаўтра ўсіх на клады павязуць!”

Была перагаворшчыца ў Глуску, пэўне, з партызанамі звязаная, бо яе і не судзілі пасля вайны. Пайшлі яны да гэтай перагаворшчыцы, расказалі ўсё-ўсё, як ёсць. Тая загадала прыйсці ў камендатуру, але маўчаць, яна сама будзе гаварыць што трэба. Немцам перагаворшчыца сказала, што гэтай жанчыне вельмі цяжка жыць у Глуску, а яна ўмее шыць, дык у вёсцы будзе шыць і на хлеб заробіць. Далі маме пропуск у Вайцяхоў, там жыў яе дваюрадны брат. Далі нават запіску для старасты, Кураленя зваўся, каб ён выдзеліў кватэру. Мама і пайшла са сваёй сястрой, той, што разам уганялі ў Германію. Пабылі ў брата дваюраднага трошкі, і ён завёў іх у Бярэжкі, адтуль перавёз іх цераз раку, яны і пайшлі дадому.Як ступілі на слаўкавіцкую зямлю, іх і палавілі. Не пакажаш жа нямецкі пропуск. Завялі ў штаб, а там сядзеў наш кватарант Сцёпа, той, з выкаланым вокам. Ён даў распіску за мацяру і прывёў сам у Старасек. Яна ўвесь гэты час нічога пра нас не ведала, дзе мы і што, і мы не ведалі пра яе.

Слаўкавічы. Бацька

А нас загналі ў Слаўкавічы. Людзей тут не было, хаты пустыя, затое цэлыя. Нас, дзяцей, “замацавалі” за адной бабай, не з нашай вёскі, баба Кікарыха яе звалі. Яня наша малая ж зусім, а сястра захварэла на запаленне. З лесу жанчына адна прыйшла і наказала за намі добра прыглядаць, яна ж дала дзежку пшаніцы, белай, цвілой, але бабы паставяць у печ, пшаніца высахне, яны абтаўкуць, змелюць у жорнах, пякуць. Хоць і гаркавата, але было што пад’есці.

А бацьку ў гэты час таксама злавілі і загадалі гнаць кароў на станцыю. Утраіх яны былі, загналі кароў у слаўкавіцкі лес, адзін аднаму падміргнулі — і ўцякаць. Удвух уцяклі, а трэці быў глухаваты, немец застрэліў яго. Бацька і дапытаўся, дзе мы, прыйшоў уночы і забраў. Сястру хворую нёс на плячах, а мы з сярэдняй сястрой неслі малую. Лесам дабраліся да Падлуга. Бацька паклаў хворую ў знаёмых, а мы пайшлі ў Старасек. Уся вёска спалена, толькі пяць хат засталіся на канцы. Бацька зрабіў нам будан і пайшоў, бо яму трэба было ісці. Прыйшла баба Тофіліха, пазвала нас у хату, бо, кажа, дзеткі, вас ваўкі за ноч паядуць. У той хаце жыло тады сем сямей!

Вызваленне. Страты

Гэта было ў 43-м, а хутка і нашы прыйшлі, у 44-м. Пасля вызвалення мы спачатку жылі ў Старасеку,  у хаце, дзе школа была, — гаспадар жыў, і мы жылі, і школа была. Памятаю, як з піянерважатай па прозвішчы Сікіржыцкая песні развучвалі. Пасля мы каля Любаня хату купілі. У маці было трохі золата, яна яго  ўшыла ў жакетку і ўсё насіла з сабой, дык за яго і купілі. Маці пайшла пабяліць у новай хаце, і там яе забралі ў бальніцу ў Любань. Ну што там бальніца? Вокны паўбіваныя, урачоў не было. Яна там і памерла. Адзін месяц пасля вайны пражыла. Дзявятага мая вайна закончылася, а дзявятага чэрвеня мама памерла. Асталіся мы без маці.

Вайцяхоў. Новае жыццё

Бацька ў 46-м годзе прыйшоў жыць у Вайцяхоў, туды, дзе мамін дваюрадны брат жыў.  І да другой маці, звалі яе Аміля, нас прывёў. Дык тут жа людзі жылі, скажу я вам! Тут жа былі каровы ў кожнай сям’і, у кожнага было парася. Тым, хто ў партызанскай зоне быў і там застаўся, давалі дапамогу на ўладкаванне. Бацька пайшоў, маўляў, можа, і маім дзецям дадуць. Яму сказалі: “Ты пайшоў у непастрадаўшы раён, табе не паложана”.

Як перайшлі ў Вайцяхоў, бацька разважыў: “Маруся  больш класаў закончыла, ёй трэба вучыцца; Зіна слабага  здароўя, хай вучыцца; Яня малая. А ты, Зоя, на хазяйстве будзеш”. Вось і ўся мая адукацыя — тры класы: два гады вучылася ў Старасеку і год у Вайцяхове. Праўда, сястра мая  старэйшая 7 класаў скончыла да Вайцяхова, а тут — ні ў якую. Бацька за тыя капейкі, што былі (ставілі ж палачкі, грошай не плацілі), купіў ёй падручнікі ў 8 клас. Ён плакаў, каб яна ішла ў школу. А яна паехала да дзядзькі ў Тулу.

Я пайшла ў калгас. Мне гадоў 13 было, такі шчэ розум быў: мы будзем работаць — і нас адправяць у Маскву! Кожны дзень раненька ўстаём, бяжым капусту паліваць. Паядзім трошкі — і ячмень палоць. Тады жніво пачалося. Увосень пайшлі гной разбіваць. Прыйшоў п’яны старшыня, паразганяў: нядобра гной разбіваеце. Мы са слязьмі і пайшлі дадому. Вырашылі ў Глуску шукаць работы, у арцелі. Мне, дарэчы, не хацелі даць даведку, раней жа трэ было даведку прынесці, што з калгаса адпускаюць. Дзеўкам далі, а мне не. А таго я не разумела, што сястра старэйшая паехала ў Тулу — ёй далі спраўку. Зіна паехала вучыцца ў тэхнікум у Мар’іну Горку — ёй далі. А мне ўжо трэцяй не даюць, перабор на адну сям’ю. Праўда, бацька неяк дагаварыўся са старшынёю.

У арцелі, у швейным цэху, Зоя Серада адпрацавала 8 гадоў. Пасля вярнулася ў калгас, пайшла на цялятнік — 23 гады без водпуску, без выхадных. Жыццё было цяжкае, мужык рана памёр, трое дзяцей. “Трыццаць рублёў плацілі нам за месяц, і паспрабуй дзяцей адправіць у школу, — кажа Зоя Ва-сільеўна. — А за водпуск і выхадныя нам даплачвалі. Я думала: хоць без спадніцы сама буду хадзіць, а дзяцей вывучу ўсіх”. І вывучыла. Адна з дачок настаўнічала ў Жодзіна, адна працуе ў Глуску, сын — у Мінску. У Зоі Васільеўны шэсць унукаў і чатыры праўнукі, імі яна ганарыцца, кажа, дзякуй богу, глядзяць бабулю, праведваюць.

Запісала Алена ВАЛОШКА

Здымкі з архіва Зоі Серады