Ніна Іванаўна Мацяшук, у дзявоцтве Болбат, вайну не бачыла, але вельмі добра помніць той час, калі па вечарах збіралася ўся сям’я разам і бацькі ўспаміналі сваю маладосць, сваіх блізкіх і сяброў… З тых дзён і па наш час жанчына беражліва захоўвае сямейную памяць аб мінулым і расказвае пра яго сваім родным…

Дзед Стэфан

Дзед Ніны Іванаўны, Стэфан Канстанцінавіч Болбат, быў родам з вёскі Зарэчча. Жыў на хутары, меў сваю гаспадарку. У 1929 годзе, калі ў вёсцы пачаў арганізоўвацца калгас, ён за адну ноч усё аддаў у калгас, а сам пераехаў жыць у Глуск. Тым не менш людзі добра ведалі дзеда і абралі яго старшынёй калгаса “Чырвонае Зарэчча”. У тыя далёкія перадваенныя гады Стэфана Болбата судзілі, далі два гады турмы толькі за тое, што яго жонка, бабуля Ніны Іванаўны, прырэзала цёлку, якая пераходзіла раку Пціч уброд і зламала нагу. Са зламанай нагой цёлка ўсё роўна не жыла б. Дзеда тады і дома не было. Але такі быў час. Дзед адсядзеў адзін год, адпрацаваў свой срок ударнай працай. Так скончылася яго старшынства ў калгасе.

У гады вайны таксама сеялі жыта, садзілі бульбу, гародніну, а якраз на той тэрыторыі, дзе зараз двор былога калгаса “Праўда”, была ферма. Вось на гэтай ферме працаваў дзед даглядчыкам, і аднойчы быў такі выпадак. У Навічонкаў немец забіў карову. Гаспадыня паскардзілася начальству таго немца, але ён апраўдаўся, сказаў, што забіў выпадкова, хаця было на самой справе не так. Але ўсё-такі загадалі для сям’і Навічонкаў выдаць карову з фермы. Выдалі, ды толькі вельмі вялікую, а вялікай карове і шмат корму патрэбна. Дамовіліся яны з дзедам абмяняць карову на меншую, толькі таемна, ноччу, каб ніхто не бачыў. Што было і зроблена. Навічонкі ноччу прывялі карову, выбралі сабе другую, а біркі на вушах дзед памяняў, ніхто нічога не заўважыў, так усё і абышлося.

Пасля блакады ў рудабельскіх балотах нейкім цудам выратавалася сям’я, іхнюю бабулю звалі Напалёна. Нейкім чынам дзед Стэфан з гэтымі людзьмі быў знаёмы. “Ішлі па вадзе, рудой ад крыві”, — расказвалі яны пра гэты жах дзеду, калі прыйшлі ў Глуск. Дзед Стэфан падзяліўся з імі, чым мог: даў пуд жыта, два пуды бульбы і пяць фунтаў сала, нейкае адзенне. З гэтага і пачала сваё жыццё ў Глуску тая сям’я і заўсёды ўспамінала дзеда добрым словам.

Выратаванне Сурпіных

На гэтай жа тэрыторыі, дзе была ферма, знаходзіліся і ямы для захоўвання гародніны — буракоў, морквы. “Калі ў Глуску пачаліся расстрэлы яўрэяў, мой дзед Стэфан, — апавядае Ніна Іванаўна, — у адной з такіх ям захаваў сям’ю яўрэйскую, прозвішча іх было Сурпіны — дзяцей Перлу і Арона, іх маці Гісю і іх бацьку. Есці ім часцей за ўсіх насіла дзедава дачка Таццяна, 1933 года нараджэння. Хто звяртаў увагу на дзевяцігадовую дзяўчынку? Ну ідзе сабе дзіця, ідзе з клуначкам. Дзеці ведалі адзін аднаго, ладзілі паміж сабою і беларусы, і палякі, і яўрэі… Праз некаторы час пераправілі да партызан адразу дарослых з гэтай сям’і, а потым і дзяцей. Яны засталіся жывыя. У пачатку ўжо гэтага стагоддзя родныя Сурпіных былі ў Глуску, шукалі дзеда, Таццяну. Але ж дзед памер, а цётка Таня жыве ў Полацку, ды і прозвішча ў яе ўжо іншае (па-руску — Казелло)”.

Гэта праз некаторы час расказалі Ніне Іванаўне знаёмыя, якія размаўлялі з прыезджымі. Так і не знайшлі яны нікога, паехалі. І вось не надта даўно даведалася Ніна Іванаўна выпадкова, што ўнучка Перлы, той дзяўчынкі, што хаваў дзед, жыве ў Нясвіжы, а сама Перла памерла, а Арон жыве быццам бы ў Омску, толькі завуць яго зараз Аркадзь Анатольевіч Сурпін. “Канешне, хацелася б пабачыцца, пазнаёміцца бліжэй”, — кажа Ніна Іванаўна.

Хлопцы збіраюць зброю

Бацька Ніны Іванаўны, Іван Сцяпанавіч Болбат, нарадзіўся ў 1922 годзе, скончыў беларускую школу і паступіў вучыцца ў Брэсцкі чыгуначны тэхнікум. У маі 1941 года прыехаў на канікулы да бацькоў. Тут яго і напаткала вайна. “Помню, як тата расказваў, што на тым месцы, дзе была музычная школа (зараз магазін “Цэнтральны”. – Аўт.), да вайны знаходзіўся Глускі райкам камсамола, — працягвае ўспамін Ніна Іванаўна. — Вайна ўжо пачалася, але немцаў яшчэ ў Глуску не было. І мой тата бачыў, разам з Жэнем Глодам і Зінай Нічыпаронак, як з гэтага будынка выносілі і грузілі на падводу нейкія скрынкі і клункі. Пасля, калі падвода з’ехала, а будынак застаўся адчыненым, яны ўсе трое зайшлі туды і ўбачылі, што ў будынку засталіся кнігі ўліку камсамольцаў раёна і іншыя дакументы. Тады яны знялі з вокан фіранкі, усё ў іх склалі і занеслі па завулку Рачным на вал, у самы канец. Там тады быў сметнік прамкамбіната “КІМ” — апілкі, стружка, розныя адыходы. Непадалёк ад сметніка знаходзілася невялікая сажалка, якая мела назву “канатоп”. У ёй было вельмі багата п’явак, і тут купалі коней, асабліва, калі тыя хварэлі — лячылі гэтымі п’яўкамі. Вось у гэтым кутку яны і спалілі тыя камсамольскія дакументы. Няцяжка ўявіць, што было б, калі б бумагі трапілі ў рукі ворагаў.”

Пасля адыходу чырвонаармейцаў у ваколіцах Глуска засталося шмат зброі. Іван Сцяпанавіч, гаворыць Ніна Іванаўна, збіраў гэтую зброю разам са сваімі школьнымі сябрамі — Аркадзем Ціцішыным, Уладзімірам Лабейкам, Сяргеем Вілімовічам — і  хавалі яе ў надзейных месцах. Адной з такіх хованак была і хата Болбатаў. У хаце тады аніякага фундамента не было, яна стаяла на дубовых падвалінах (слупах). І вось здарыўся выпадак, які мог каштаваць жыцця Івану. Пад хатай неслася курыца. Аднойчы па нейкай справе з Гарадка на фурманцы прыехаў немец. Пакуль той немец нешта размаўляў з Іванам, з-пад хаты паважна, сакочучы, выйшла курыца. Немец нагнуўся і пачаў нешта выглядаць пад хатай і даставаць пугай. “Потым тата расказваў маме, што стаяў, як кажуць, ні жывы ні мёртвы, з шырока расплюшчанымі вачыма, бо там, за гэтымі падвалінамі, была захавана зброя, — кажа Ніна Іванаўна. — А немец пугай выкаціў яйка, што знесла кура, разбіў яго і выпіў. Больш нічога не заўважыў. Пасля гэтага выпадку хованку для зброі зрабілі ў іншым месцы, а крыху пазней яе перадалі ў партызанскі атрад”.

Парашутыст

Ніна Іванаўна тым часам працягвае аповед: “Тата ўспамінаў, як у ваколіцах Зарэчча знайшоў савецкага салдата, называў яго парашутыстам. Параненага парашутыста тата схаваў у стары дзедаў склеп, а потым прыйшлося гэтага парашутыста і лячыць. І вось тата цераз Вольгу Іванаўну Стаўбцову, якая добра ведала нямецкую мову і працавала ў немцаў, дастаў у нямецкім шпіталі нейкія лекі чырвонага колеру, каб прысыпаць рану. Нямецкі доктар — Ганс яго звалі, даў Вользе Іванаўне парашок, але папярэдзіў, што за гэта можа быць расстрэл. Потым таго парашутыста пераправілі ў партызанскі атрад”.

Аперацыя “Доктар”

Іван Болбат быў таварыскі, гаваркі і абаяльны хлопец, мог ладзіць з усімі. Магчыма, таму ён стаў сувязным партызан. Аднойчы ён дапамог пераправіць у партызанскі атрад хірурга з глускай бальніцы. У аперацыі, якая называлася “Доктар”, удзельнічала каля дзесяці чалавек, адным з якіх быў і Іван Болбат. Аб гэтым пісаў у сваіх успамінах і ветэран вайны і працы Мікалай Васільевіч Мельнікаў. Справа была ў тым, што партызанам вельмі быў патрэбен хірург. І свой выбар яны спынілі на Мікалаю Васільевічу Чурбакову — выдатным спецыялісту. За добра выкананую аперацыю нейкаму вялікаму нямецкаму чыну гэтага доктара нават узнагародзілі медалём. Яго, ваеннапалоннага, і яшчэ некалькі медсясцёр прывезлі з Бабруйскай крэпасці працаваць у глускай бальніцы. Сувязному Івану Болбату было даручана бліжэй пазнаёміцца з гэтым хірургам і даведацца пра яго адносіны да “новага парадку”, да партызан. І вось Іван Болбат ідзе на прыём да хірурга, быццам бы вельмі баліць жывот. Пасля першага быў і другі, і трэці візіт… З асабістых гутарак з доктарам Іван Болбат даведаўся, што той даўно шукае сустрэчы з партызанамі. Такую сустрэчу сувязны арганізаваў у сваёй хаце. А праз некалькі дзён з хаты Болбатаў вывезлі чамаданчык з хірургічнымі інструментамі ў вёску Туркі да надзейнага чалавека — Балыкі. На другі дзень пасля гэтага на “прыём” да доктара прыйшоў адзін з партызан. Яны ўдвух выйшлі з бальніцы сярод белага дня, селі ў фурманку і паехалі як бы да хворай — у Гарадок. Ехалі праз Калюгу, Юзафоў — у Туркі. Час быў позні. У Турках доктара чакалі  разведчыкі з атрада імя Шчорса пад камандаваннем Тарэнты Арэф’евіча Ралько.

Сям’я

“Пажаніліся мае бацькі, — гаворыць Ніна Іванаўна, — у 1943 годзе, у час акупацыі. Мама расказвала, што па Глуску пайшлі чуткі, маўляў, хлопцаў і дзяўчат будуць забіраць у Германію, а жанатых — не будуць чапаць. Вось іх бацькі дамовіліся і сасваталі майго тату Івана Болбата і маю маму Надзею Мацвееўну Бузак, ну і пажанілі іх. Толькі б дзеці былі дома, а то Бог ведае, што і як у той далёкай Германіі. Пажаніліся мама з татам і вырашылі збудаваць хату. Немцы далі згоду на яе пабудову, адвялі план на вуліцы, зараз Савецкай, і дазволілі рэзаць лес. Бацька паехаў у лес на падводзе, нешта там у яго паламалася, і дадому ён вярнуўся толькі праз тры дні. Доўга яго дапытвалі, чаму і што здарылася. План той забралі і аддалі іншым людзям, а бацька тады пабудаваў сабе хату на дзедавай сядзібе, па завулку Калгасным, 6. Дзе я і нарадзілася ў верасні 1944 года”.

Шаль

Ніна Іванаўна расказвае далей: “Аднойчы ў хату Болбатаў зайшоў немец, успамінала мая мама Надзея Мацвееўна. Убачыў, што яна вяжа кофту, і стаў гаварыць, каб звязала яму шаль. Мама, калоцячыся ад страху, адказала, што няма з чаго вязаць. Праз каторы час немец прынёс кілаграмы са два воўны. Яе адмылі, спралі, і мама амаль два месяцы вязала. Немец забраў шаль, паехаў у адпачынак дадому, у Германію, адтуль прывёз фотаздымак: ён стаяў побач са сваёй маці, на плячах у якой была шаль, звязаная маёй мамай. Немец паказаў фота, сказаў “гут” і даў маме шакаладку велічынёй з кнігу. Такую яна бачыла першы раз у жыцці.

Хлеб для партызан

Была зіма. Мама пякла хлеб, багата хлеба стаяла ў печы — для партызан. Тут зайшоў у хату немец — а хлеб пахне на ўсю хату. Ён зазірнуў у печ і сказаў: “Цвай ур — эршысен”. І пайшоў. Мама ўсё зразумела: цераз дзве гадзіны будзе аблава, і яе расстраляюць. Немец здагадаўся, што поўная печ хлеба — гэта не для сям’і. Мама пагрузіла хлеб, гарачы, недапечаны, на санкі і звезла ў лес “нападказла”, што каля Мыслоціна, там закапала ў снег. Сабе ў печы аставіла толькі некалькі боханаў. І калі немец прыйшоў у другі раз і зазірнуў у печ, то сказаў: “Зер гут”. І чамусьці не выдаў маму.

Калі нашы наступалі, расказвала мама, многія хаваліся ў лесе, там жа, “нападказла”. А лес падступаў блізка да Глуска, не так, як зараз. Некаторыя паехалі на падводах па шляху на Слуцк, хаваліся там у лесе. Калі ўсё сціхла і прыйшлі нашы, усіх мужчын, якія разам з сем’ямі хаваліся ў лесе, забіралі і адпраўлялі ў Бабруйскую крэпасць. Правяралі. Каго адпускалі, каго на фронт, а хто так і заставаўся на некаторы час у крэпасці. Гаварылі, што гэтым займаліся спецыяльныя часці пад назвай “СМЕРШ”. Разбіраліся…”

Бацька

Іван Болбат пайшоў на фронт. Закончыў вайну пад Кёнігсбергам, быў паранены, лячыўся ў шпіталі. Потым далі яму інваліднасць другой групы. Хварэў доўга. Знаёмы доктар параіў Надзеі Мацвееўне, каб не было большай бяды, сыпаць яму ў ежу паболей перцу, ён мае вельмі добрыя лекавыя якасці. Што яна і рабіла. Іван Сцяпанавіч крыху паправіўся і пайшоў працаваць. Яго ўзялі ў ваенкамат, дзе ён развозіў нейкую сакрэтную пошту, крыху пазней — працаваў у “дваццатцы”. Была такая служба. Пасля вайны ўлада ў Глуску мянялася кожныя пяць год, і ўсё начальства атрымлівала харчпайкі. Дык вось тата і разносіў гэтыя пайкі па начальству. Дзесьці ў годзе 1953 я ўпершыню ўбачыла і паспытала, кажа Ніна Іванаўна, такі экзатычны фрукт, як апельсін, нехта з начальства пачаставаў ім тату, і мы дома дзялілі яго ўсім родным па маленечкім кавалачку.

Памяць

“У мірны час наведваліся да Болбатаў сябры маладосці, — гаворыць Ніна Іванаўна. — Іх заўжды сустракалі, частавалі… І пачыналіся ўспаміны. Няма ўжо ні мамы, ні таты, але памяць моцна трымае тое, што я чула ад іх у дзяцінстве і маладосці”.

Запісала Іна КІРЫНА