Нядаўна ў рэдакцыю прыйшоў ліст ад нашай чытачкі Марыны Грамыкі. Яна напісала, што, прачытаўшы ў раёнцы артыкул пра Цяснова (газета ад 29 лістапада), не магла стрымаць эмоцый і ўспамінаў, што нахлынулі на яе, бо сама родам з гэтай вёскі. Марына Яўгенаўна прапанавала нам свой аповед пра яе вёску — як бы ў дапаўненне да таго, што было напісана ў газеце. Мы з задавальненнем прачыталі яе ліст і прапануем нашым чытачам таксама пазнаёміцца з яго зместам. Думаем, што артыкул заслугоўвае такой увагі.

Амаль кожныя выхадныя еду на сваю малую радзіму ў вёску Цяснова, каб наведаць матулю, дапамагчы ёй па гаспадарцы, пакорпацца ў агародзе. А яшчэ змалку мяне цягне да сябе лес — грыбы, ягады, арэхі. Цяпер вабяць яшчэ і ўспаміны…

Машына мінае апошнюю паваротку, адразу за якой адкрываецца панарама такой роднай і такой некалі прыгожай і вясёлай вёскі. Не адно дзесяцігоддзе прайшло з таго часу, як я пакінула яе, паехаўшы на вучобу, а затым і працаваць. Але кожны раз, як пад’язджаю, сэрца пачынае біцца мацней.

Першай прыцягвае ўвагу воданапорная вежа з гняздом бусла. Адразу пасля лесу, з правага боку, віднеюцца два векавыя дубы, за якімі знаходзяцца вясковыя могілкі. Старажылы, што адышлі ўжо ў вечнасць, нібы сустракаюць усіх прыязджаючых у вёску, праводзячы іх нябачным позіркам. У думках хрышчуся і жадаю ім светлай памяці.

З левага боку былі калісьці кароўнік, сельскагаспадарчыя склады і свінагадоўчая ферма, якія будаваў і мой бацька Яўген Грамыка па мянушцы Клім. Малымі дзецьмі мы часта прыбягалі да яго на будоўлю, ласавалі-ся з яго салдацкай сумкі “зайчыкавым хлебам”. А бацька, гле-дзячы на нас і са смакам даядаючы пакінутыя і сабе кавалачкі хлеба з салам, лагодна казаў: “Бяжыце, дзеці, гуляць на сонейка, бо тут усюды вецер скразны дзьме… Ды і на цвіка ненарокам яшчэ не наляцелі.” Цяпер аб тых свінагадоўчай і малочнатаварнай фермах напамінаюць толькі кучы бітай цэглы.

Раней кароўнік, малочная, канюшня, аўчарня і калгаснае гумно знаходзіліся пасярод вёскі, каля вежы, якраз насупраць нашага бацькоўскага дома, непадалёку стаяла кузня. Яшчэ, як успамінаюць старыя аднавяскоўцы, калісьці былі тут куратнік і нават ручная лесапільня. А каб жанчыны, у каго маленькія дзеці, маглі спакойна працаваць, мелі-ся ў вёсцы дзіцячыя яслі, і нянечка была, Машай звалі.

У дзіцячыя гады, помню, раненька, як толькі ўзыхо-дзіла сонейка, мяне будзіў звон.  Гэта брыгадзір каля старога кароўніка біў металічным прутом па падвешанай жалязяцы, ззываючы калгаснікаў на нарад. Працы тады было вельмі шмат. З тэхнікі ўсяго некалькі гусенічных трактароў, у сеялкі і жняяркі запрагалі коней. Праца была ў асноўным ручная. Аралі, сеялі збажыну, лён, караняплоды, убіралі ўраджай і сена грэблі — усё ўручную. Дапамагалі калгасу і дзеці, і пенсіянеры.

Асабліва ўрэзалася ў памяць, як мой бацька і іншыя дужэйшыя мужчыны ў час маразоў ехалі на вадаёмы нарыхтоўваць лёд, бо халадзільнікаў на фермах тады не было. Існавала асаблівая тэхналогія нарыхтоўкі лёду: нарэзаныя на рацэ ці возеры глыбы прывозілі і згружалі каля малочні, засыпалі іх апілкамі, потым торфам. Так яны захоўваліся амаль да новых маразоў. Каб малако летам не скісла да таго, як машына забярэ яго на малаказавод, бідоны з малаком змяшчалі ў вялікі металічны чан, напоўнены вадой, а ў ваду апускалі тыя камлыгі лёду.

Таксама зімой з лугоў і балот валакушамі, прычэпленымі да трактароў, перавозілі стагі, а то і цэлыя сцірты сена і саломы, бо летам тэхніка там грузла, ды і занятая была на іншых работах. Валакушы для нас, дзяцей, былі любімай забавай: мы чапляліся на хвост валакушы і з віскам каталіся, пакуль хто з дарослых не праганяў.

Але вернемся да апісання самой  вёскі. Дзве вуліцы ў канцы змыкаюцца, утвараючы авал, пасярод якога калгасны сад. У маі, калі зацвітаюць яблыні, уся акруга нібы пакрываецца ружаватым духмяным снегам.

Пасля вайны, расказвалі старыя, вёска выглядала інакш: хаты невялікімі групамі стаялі абасоблена, бліжэй да лесу, па нізінах, а цяперашнія вуліцы ўтварала толькі невялікая колькасць дамоў. Там, дзе зараз калгасны сад, колісь людзям давалі на-дзелы зямлі. Ужо ў 50—60-я гады дамы сталі будавацца бліжэй да дарогі, так і ствараўся сучасны выгляд вёскі. Жылі ў ёй працавітыя і таленавітыя людзі. Сем’і былі шматдзетныя. Усе вяскоўцы паміж сабой сябравалі, дапамагалі адзін аднаму і ў працы, і ў весялосці, а калі якая бяда здаралася, збіралася ўся вёска. Мо яшчэ й таму, што былі паміж сабой сваякамі. Большасць сем’яў мела прозвішча Грамыкі. Паводле ўспамінаў старажылаў, нашы прашчуры былі з вёскі Грамыкі (Старыя і Новыя Грамыкі), што на Гомельшчыне, дзе таксама большая частка насельніцтва насіла такое прозвішча. Паводле архіўных звестак, род адносіўся да шляхецкага, меўся ў яго і свой герб. А яшчэ там жылі Лапіцкія, Бруевічы, Кондрыкі і Крупскія. Атрымаўшы магчымасць купіць землі сярод балот, людзі сяліліся на хутарах. Карчавалі лес, каб было дзе сеяць збажыну. І цяпер у гутарках вяскоўцы ўспамінаюць пра тыя хутары з назвамі: Крывое поле, Бабарыкава, Пагарцаў брод, Матрунін рог, Бельскае, Сенькін грывок, Вышкі, Неўскае, Гароджы, Кулініна, Сількава горка, Каміцет, Востраў. Перад Вялікай Айчыннай вайной людзей з хутароў перасялілі ў вёску. Кажуць, зямель асушаных было мала, кругом балоты. Цеснавата было, таму і назва вёскі ад слова цесна — Цясноў, а потым сталі казаць — Цяснова.

Дарэчы, вёскі Старыя і Новыя Грамыкі да 1919 года адносіліся да Магілёўскага павета, а ўсе суседнія Цяснову вёскі, Даколь, Старына і іншыя, уваходзілі ў той час у склад Мінскай губерні. Таму цясноўцаў, выхадцаў з Грамык, доўгі час называлі “мэгілеўцамі”.

Здаецца, яшчэ не так даўно ў нашай вёсцы доўгімі зімнімі вечарамі на вячоркі збіраліся моладзь і сталыя людзі. Пралі, вязалі пад лучыну і, канешне, пелі песні. Яшчэ жывыя сведкі тых часоў, і адна з іх — мая маці, Галіна Якаўлеўна Грамыка. Успамінаючы гады сваёй маладосці, яна кажа: “Ой, і галасістыя жанчыны былі ў нас, асабліва баба Яўгіння, Нінка Стральчэня, баба Наталля Сямёнава, Паша, спявалі і мужчыны — Апанас, Васіль, а дзед Сцяпан Бруевіч ды баба Надзя Пятрыха — танцоры, якіх не ператанцаваць. Яшчэ і нас вучылі танчыць польку, падыспан, казачок, страданне. А якія ж танцы без гарманістаў? У руках Яшкі, Васіля Грамыкі, Васіля Бруевіча гармонікі пелі і плакалі. Таленавітыя былі людзі”.

Ужо ў мае школьныя гады ў вёсцы з’явіўся свой вакальна-інструментальны ансамбль, і тады ў клубе на танцах яблыку не было дзе ўпасці. Міхаіл Грамыка і Шура Кондрык, а пасля браты Мікалай і Пятро Грамыкі, сабраўшы грошы са сваіх палучак, набылі гітары, клавішныя і ўдарныя інструменты. У выхадныя і святочныя дні ў цясноўскім клубе была сапраўдная дыскатэка. Моладзь з’язджалася не толькі з Глускага раёна, але і з суседняга  Старадарожскага, нават з іншых гарадоў, дзе вучыліся і працавалі землякі. Колькі дзяўчат і хлопцаў тады паміж сабой перазнаёмілі-ся і пажаніліся! Ажаніліся таксама і хлопцы-гітарысты, але музыка не змоўкла, іх пачын падхапілі маладзейшыя: Зоя Грамыка, Іван Ткачоў, Васіль Грамыка, Аня Марачкова.

А яшчэ дзеці і вучні старэйшых класаў самастойна рыхтавалі і паказвалі канцэрты для сваіх бацькоў на Новы год і іншыя святы. Збіраліся разам, рэпеціравалі песні, смешныя сцэнкі, шылі і клеілі карнавальныя касцюмы, мылі і ўпрыгожвалі клуб. Дарослыя не ўмешваліся і не забаранялі. Разумелі, што так у дзяцей з’яўляецца самастойнасць, адказнасць, развіваецца фантазія.

Трэба заўважыць, што выхаванню дзяцей заўсёды надавалася вялікая ўвага. Якія мудрасць і цярпенне праяўляліся пры гэтым старэйшымі! Пры ўсёй сваёй занятасці і шматдзетнасці бацькі цікавіліся нашымі поспехамі ў школе і ўрокі дапамагалі рабіць. Мой бацька, закончыўшы ўсяго  два  класы, дапамагаў мне па геаметрыі ў сёмым класе, па-простаму і даходліва тлумачыў тэарэмы. А калі і прыходзілася пакараць каго-небудзь за вялікую правіннасць, то пакаранні былі такімі, што не зніжалі павагі і любові да дзіцяці. Вось яна, гуманная народная педагогіка, якой не хапае зараз.

 Яшчэ хацелася б узгадаць цікавую гісторыю з’яўлення ў вёсцы вялікай аброчнай (агульнай для ўсёй вёскі) іконы “Нараджэнне Прасвятой Багародзіцы”. Па ўспамінах Уладзіміра Іванавіча Лапіцкага, маёй бабулі Праскоўі і некаторых іншых, дзесьці ў канцы XIX — пачатку ХХ стагоддзя нашы веруючыя продкі Сёмка, Сенька, магчыма, яшчэ Парфен і бацька бабы Матруны адправіліся ў далёкую дарогу, аж у сам горад Кіеў, набыць святыню — каб захаваць духоўнасць у вяскоўцаў і каб Гасподзь бярог іх ад бяды на новых землях. Дзе пешшу, дзе на валах прынеслі-такі ў Цясноў вялікую ікону “Нараджэнне Прасвятой Багародзіцы” з падсвечнікамі, а таксама харугвы. Чаму менавіта гэту ікону, а не іншую? Можа, выпадкова, а можа, і не, але каля вёскі Старыя Грамыкі быў некалі праваслаўны прыход і царква Нараджэння Прасвятой Багародзіцы.

У Цяснове царквы не было, таму ікону кожны год пераносілі з хаты ў хату. У суботу напярэдадні другой Прачыстай, якая, як вядома, святкуецца 21 верасня, старэйшыя збіраліся на посную вячэру да таго, у чыёй хаце была ікона, і рашалі, хто варты будзе прыняць святыню на наступны год. На само свята ў вёску з’яз-джалася вельмі шмат гасцей. Маліліся каля прыбранай іконы, а затым быў урачысты хрэсны ход па вуліцы. Несці ікону, трымаючы яе з двух бакоў, мелі права ці маладыя дзяўчаты, ці жанчыны ў гадах. Насустрач беглі дзеці, ішлі дарослыя, і кожны з іх нагінаўся, каб прайсці пад іконай, як казала бабка Праскоўя, — каб быць здаровымі і шчаслівымі ўвесь год. Ікону, харугвы і вялікі крыж урачыста ўносілі ў новы дом.  Затым пачыналі святкаваць кірмаш. У кожную хату збіраліся сваякі, сябры і проста знаёмыя з іншых мясцін. Вельмі цікава было і весела, песні і танцы пад гармонік не змаўкалі да позняй ночы. Шкада, але ні такіх кірмашоў, ні хрэснага ходу з іконай у Цяснове ўжо не праводзіцца гадоў мо дзесяць — пятнаццаць.

У вайну немцы, празнаўшы пра ікону, хацелі яе забраць, але баба Параска надзейна схавала яе ў скрыні, засыпаўшы зернем. Бараніла Багародзіца Цяснова і ад зверстваў фашыстаў, і ад пажараў, і нават ад смерчаў, што праносіліся каля вёскі, але не закраналі яе.

Людзі ў Цяснове былі вельмі добрымі майстрамі. Слава пра нашых цесляроў, сталяроў ішла далёка. Іх з вялікай ахвотай запрашалі ў іншыя вёскі будаваць дамы, фермы, клубы. Умелі вырабляць і бочкі, і цэбры, ткаць, каваць, шыць боты. Смешны выпадак расказвала некалі мая бабуля Праскоўя. У іх сям’і было 12 дзяцей, а яна старэйшая, таму бацькі аддалі яе рана замуж, у 16 гадкоў, за Кондрыка Якава, які ўмеў шыць боты. Намачыў аднойчы Яша скуры ў чыгуне каля печы ды нічога жонцы не сказаў, а Прося рана ўпраўлялася і паставіла чыгун са скурамі ў печ, ды і зварыла іх, замест бульбы. Павохкаў дзед, але на бабу не сварыўся: шкадаваў  і паважаў яе.

Жыла ў вёсцы і добрая партніха Вольга Грамыка. Хоць і былі тады людзі небагатымі, але да вялікіх свят —  Пасхі, кірмашу, Каляд — стараліся рабіць абноўкі. Маці наша ці бабуля, купіўшы загадзя, у асноўным ва ўцэненым магазіне, адрэз квяцістай тканіны, вялі мяне з сястрой Алай да цёткі Вольгі — і праз некалькі дзён сукенкі нам былі гатовы. Кожны раз дзівіліся, як цётка прыдумвае розныя модныя фасоны, бо сукенкі не былі падобныя адна на другую.

Амаль у кожнай хаце гаспадыні пралі кудзелю, ткалі, вязалі цёплыя панчохі, тонкія карункі, а яшчэ вышывалі. І цяпер, захо-дзячы ў хаты Любові Лаўрэнцьеўны Ткачовай і Марыі Фёдараўны Грамыкі, вачэй не можаш адарваць ад вышываных убранняў на куце, прыгожых абрусаў, сурвэтак і прасцін. І ад такога хараства хата выглядае асабліва ўтульнай, а на душы ад усяго ўбачанага робіцца цёпла і спакойна.

Вось такая яна, мая вёска Цяснова. Вось такія яны, мае землякі.

Марына ГРАМЫКА