Ужо стала традыцыйным на старонках раённай газеты расказваць пра глушчан і жыхароў раёна, якім споўнілася 90 гадоў. Гэтыя сталыя людзі бачылі на сваім вяку шмат і могуць распавесці гісторыю Глушчыны, якая адбывалася на іх вачах і адбівалася на іх лёсах.

Менавіта такім чалавекам з’яўляецца Марыя Рыгораўна Пацай. Ніколі не падумала б, калі б не ведала дакладна, што гэтай прыгожай усмешлівай жанчыне, якая сустрэла мяне на ганку сваёй хаты, не так даўно споўнілася 90 гадоў.

— Мая радзіма — Падлужжа,  — пачала свой расказ Марыя Рыгораўна. — Там жылі мае продкі. У вялікай сям’і нарадзіўся бацька Рыгор Маркіянавіч: было ў яго шэсць братоў і сястра. Ён працаваў кладаўшчыком на калгасным складзе, хоць і адукацыі ў яго амаль не было, бо ў школу пахадзіў толькі адну зіму. Далей вучыцца бацька (мой дзед) не пусціў: маўляў, ты, сынок, старэйшы, чытаць-пісаць-лічыць умееш, і хопіць на тым, дай іншым братам трохі павучыцца.

Марыя Рыгораўна таксама нарадзілася ў шматдзетнай сям’і — пяцёра дзетак было, але двое яшчэ маленькімі памерлі. Засталіся ў бацькоў два сыны і дачушка. Дзяцінства ў Марыйкі не было лёгкім, зрэшты, як і ў большасці тагачасных рабят. У школе толькі чатыры гады павучылася, а далей маці адправіла яе ў Макавічы да цёткі — дапамагчы гадаваць малое дзіця. І хаця дзяўчынцы вельмі хацелася вучыцца далей, слова бацькоў — закон, і аслухацца было нельга.

— У 1930-я гады ўсім цяжка жылося, — працягвае распавядаць Марыя Рыгораўна, — калгасы арганізоўвалі, раскулачванне праводзілі. Аднойчы да маёй мамы прыбегла суседка, якую раскулачылі, і папрасіла схаваць цёрты лён, але мама пабаялася яго ўзяць. Падаткі для таго, хто ў калгас ісці не хацеў, вялікія былі. Каб іх заплаціць, вяскоўцы неслі на базар прадаваць апошняга пеўня або куру, а самі галадалі, асабліва ў каго шмат дзяцей было. Вельмі цяжка жылося…

А потым новае выпрабаванне — Вялікая Айчынная вайна. У першыя ж дні вайны ў Падлужжы пачалася мабілізацыя: мужчыны і маладыя хлопцы запрагалі коней, каб ехаць у Ратміравічы, напэўна, там фарміраваліся ваенныя часці з прызыўнікоў нашага раёна. Але не паспелі: у вёску на трох матацыклах на вялікай хуткасці заехалі немцы. Акупанты праехалі па сяле, потым да маста, агледзелі ў бінокль наваколле і рушылі далей. Нам, дзецям, хоць і страшна было, але мы выбеглі на вуліцу паглядзець на немцаў, бо ніколі не бачылі матацыклаў увогуле, а на трох калёсах, з каляскай — тым больш. У вёсцы ў той час і веласіпед дзівам быў. Ну а нашы мужчыны ў той час, калі фашысты былі ў сяле, пахаваліся, а потым паехалі ў Ратміравічы. Амаль ніхто з іх дадому не вярнуўся: загінулі ў баях або ў палоне. Падчас вайны не стала маёй мамы, яна захварэла і хутка памерла. Засталіся мы з бацькам. На гэтым нашае гора не скончылася: згарэла палова вёскі, у тым ліку і наша хата. З усёй гаспадаркі ўцалела толькі адна гуска, якая потым прыйшла на пагарэлішча. Бацька заплакаў ды й кажа: “Ну што, птушка, няма ні ў цябе хлява, ні ў мяне хаты…”. У першы час мы, як і іншыя вяскоўцы-пагарэльцы, туліліся ў будане, а пазней перабраліся да бацькавай радні ў Бярозаўку.

Страшна было падчас вайны: страляніна, гінулі людзі, іх хавалі нават без дамавін: загарнуць у якую-небудзь посцілку — ды ў яму… Нарэшце дачакаліся вызвалення. Моцна бамбілі. Ішла праз Падлужжа Чырвоная Армія вельмі хутка. Падчас наступлення ў баі каля Падлужжа загінуў савецкі лейтэнант. Пахавалі яго пад акном хаты, што стаяла на беразе ракі, а потым перапахавалі на вясковых могілках.

Пасля вызвалення таксама цяжка было. Коней пазабівалі або забралі на патрэбы фронту, таму зямлю аралі сабою: плуг прывязвалі да палкі, а з яе абодвух бакоў ішлі па чатыры чалавекі. Ісці трэба было ўсім “у ногу”, інакш цяжкая палка балюча стукала запрэжаным людзям у грудзі. Мужчыны ў вёсцы засталіся толькі старыя, таму аралі жанчыны ды дзеці.

Некалькі разоў запрагалі ў плуг і нашу карову і на калгасную працу яе як цяглавую сілу бралі. Але гэта ж не конь. Ад непасільнай працы жывёліна надарвалася, пашкодзіла сабе ўнутраныя органы. Ветэрынар дапамог: падлячыў кароўку ды вызваліў яе ад працы. І потым увесь цяжар лёг на нашых жанчын. Так яны працуюць-працуюць, а потым у час адпачынку песні пяюць. Спачатку вясёлыя, а далей сумныя, ад якіх слёзы самі на вочы наварочваліся. Ды й як не плакаць, калі столькі гора ў кожнага з вяскоўцаў: у каго муж на фронце, а каму і пахаронка ўжо прыйшла, дзеці сіротамі засталіся… Галадалі: ежы не хапала ў кожнай хаце. Часам прыходзілася есці нават гнілую бульбу. Назбіраюць, памыюць, аблупяць яе, потым у ступе патаўкуць, і з гэтага месіва пяклі нешта накшталт бліноў.

Пасля вызвалення пачалі аднаўляць калгасы. Хто не спяшаўся ўступаць у калектыўную гаспадарку, таму адмервалі толькі маленькі кавалачак зямлі, сотак 30 усяго. З гэтага сям’ю не пракорміш, і людзі вымушаны былі ісці ў калгас. На досвітку, калі яшчэ і сонца не ўстала, на сваёй гаспадарцы працавалі, а потым на калгасную работу ішлі. Было і такое, што калі ў які дзень хтосьці застаўся дома, напрыклад, сваю бульбу капаць, то мог прыйсці брыгадзір і нават кашы паламаць. Падаткі плацілі і грашыма, і харчамі: малако, яйкі, свіную шкуру і шмат іншага здавалі дзяржаве. Адзенне для сябе выраблялі самі: ткалі палатно і шылі сарочкі, сукенкі і ўсё, што патрэбна. Нават суконныя світы мужчынам самі выраблялі. Каб жыць ды быць сытым, прыходзілася ўсім многа і цяжка працаваць. Але паступова жыццё наладжвалася, станавілася ўсё сытней і лягчэй.

У 1947 годзе Марыя Рыгораўна выйшла замуж. Свайго будучага мужа нявеста да заручын бачыла ўсяго некалькі разоў. Сватацца хлопец Мікола з Касарыч прыйшоў да Марыі разам з бацькам і хросным. Сем’і пазнаёміліся і дагаварыліся, калі вяселле гуляць будуць.

— Вяселле спраўлялі 7 верасня 1947 года, — расказвае Марыя Рыгораўна. — У першы дзень гулялі ў нас дома ў Падлужжы, а ўвечары малады муж забраў мяне да сябе ў Касарычы. Назаўтра нашы госці таксама прыехалі ў Касарычы. Там іх ужо “сустракалі”: прыбралі мясцовага хлопца нявестаю ды й жаніха такой маладой адпаведнага падабралі. Медалі з красных буракоў ім павесілі. Церніцу, ступу паставілі: быццам маладая гаспадыня хатнімі справамі занятая, а гаспадар побач дровы сячэ. “І чаго вы прыехалі? — пытаюцца ў гасцей. — У нас тут звычайны працоўны дзень. Калі хочаце, дык дапамагайце”. Вось так, з гумарам, з песнямі пад гармонік, і прайшло наша вяселле. Перазімавала наша маладая сям’я ў Касарычах, а праз некаторы час параіліся з мужам ды вырашылі пераехаць да майго бацькі ў Падлужжа.

У 1980 годзе сям’я Пацай пераехала ў Глуск, бліжэй да сына і ўнукаў. Марыя Рыгораўна пайшла працаваць на ферму ў калгас “Праўда” даяркаю. За шматгадовую добрасумленную працу яна ўзнагароджана шматлікімі граматамі і медалём “Ветэран працы”. Сыну дапамагала чацвёра дзяцей гадаваць: песціла сваіх унучкаў, гатавала іх любімыя стравы, напрыклад, бульбяныя клёцкі з малаком.

 Сваё жыццё Марыя Рыгораўна не ўяўляла (ды і зараз не ўяўляе) без гаспадаркі, дзе і агарод, і карова ды іншая жыўнасць.

— Жывёла адчувае, калі яе любяць, — кажа мая суразмоўца. — Калі мы толькі пераехалі ў Глуск, забралі, канешне ж, з Падлужжа і карову Зорачку. Аднойчы яна ўцякла са стада з пашы і прыйшла да мяне на ферму, проста ў хлеў, дзе я знаходзілася. Засумавала, мабыць (усміхаецца). У нас і зараз дзве кароўкі гадуюцца. Праўда, я ўжо іх не даглядаю, гэта робяць дзеці ды ўнукі. Нявестка доіць, а я гляджу ды так зайздрошчу на гэтую працу…

Калі я спыталася ў Марыі Рыгораўны пра сакрэт даўгалецця, яна адказала проста: “Рухацца трэба, варушыцца, не сядзець на месцы”. Хоць і сілы ўжо не тыя ды спрытнасці былой няма, але летам час ад часу выходзіць жанчына ў агарод градку прапалоць: і сабе карысць, і сям’і невялікая дапамога. А яшчэ Марыя Рыгораўна ўвесь цёплы час ходзіць басанож, так прывыкла з дзяцінства.

Зараз Марыя Рыгораўна — галава сям’і. Да яе парад прыслухоўваюцца ўсе дамачадцы, ад малых да старэйшых. “Прынамсі, пакуль”, — кажа, усміхаючыся, мая суразмоўца.

Хочацца пажадаць гэтай цікавай і жыццярадаснай жанчыне і надалей такога ж бадзёрага настрою ды моцнага здароўя.

Вольга ЯНУШЭЎСКАЯ

Фота аўтара і з архіва сям’і Пацай