Дзіцячыя ўспаміны заўсёды самыя яркія і павінны быць самымі прыемнымі ў жыцці чалавека. Але такіх успамінаў няма ў тых, чыё дзяцінства прыйшлося на час вайны. Калі пачалася Вялікая Айчынная, Ніне Дзянісаўне Валадзько з вёскі Лучкі Глускага раёна было 10 гадоў. Яе сям’я: мама, старэйшы брат Сяргей і паўтарагадовы брацік Колька — жыла ў вёсцы Забалацце, што ў Акцябрскім раёне. Самы старэйшы брат Спірыдон на той час ужо быў жанаты і з сям’ёй жыў у Любані.

— У першыя дні вайны, — расказвае Ніна Дзянісаўна, —  Спірыдон з жонкай пераехалі з Любані да нас у вёску, але пасяліліся не ў нашай хаце, а ў будынку школы, які знаходзіўся на ўскраіне вёскі, бліжэй да лесу. Месца гэта было выбрана не выпадкова — брат ужо быў звязаны з партызанскім атрадам, які арганізаваўся ў першыя ж дні вайны. Шаснаццацігадовага Сяргея таксама ўзялі ў атрад, хаця які з яго яшчэ быў ваяка? Але Спірыдон так сказаў: “Пойдзем са мною ў лес, бо немцы цябе ўсё роўна забяруць у паліцыю, не паглядзяць, што падлетак. Дык што, мы брат супраць брата будзем?” Так, на той час фашысты ўжо поўнасцю гаспадарылі на нашай зямлі, у нашай вёсцы. Самае першае, што мне запомнілася: гарэлі вясковыя хаты, падпаленыя немцамі. Каб засцерагчы нас, партызанскую сям’ю, ад расправы, браты ў лесе зрабілі будан: паставілі некалькі бярвенняў і абклалі іх яловымі лапкамі. Перабраліся мы жыць на некаторы час у той будан. Незадоўга да гэтага мама забіла кабана, усё мяса, сала склала ў кубел, які закапала пад акном, а зверху пасадзіла кветкі. Ноччу мама з лесу пайшла да хаты, адкапала кубел, набрала для нас мяса, сала, а астатняе ізноў закапала. Так мы змаглі пражыць у лясным будане да глыбокай восені. Калі значна пахаладала, вецер прадзімаў праз яловыя галінкі, мы збіраліся ўжо вярнуцца дадому. А немцы якраз па лесе рабілі аблавы, у адну з іх трапілі і мы. Фашысты сабралі ўсіх уцекачоў разам, растлумачылі “новы парадак” і адпусцілі кожнага ў сваю хату. Казалі: “Калі пойдзеце да партызан у лес — мы вас расстраляем…”

У 1942 годзе ў вёсцы фашысты спалілі шмат двароў. Ішлі проста па вуліцы і па чарзе падпальвалі хаты. Мама нас з брацікам пасадзіла на лаву (мяне побач, браціка маленькага на калені), моцна абняла і спакойным такім голасам кажа: “Дзеткі, не бойцеся. Гляньце, як прыгожа гарыць агонь. Вунь ён зусім блізка”. А агонь быў ужо за дзве хаты ад нашай. На шчасце, у вёску наляцелі партызаны і змаглі спыніць гэтае вогненнае пекла. Засталіся цэлымі наша і суседская хаты. А мы ізноў пайшлі з партызанамі ў лес. Але хутка падчас чарговай аблавы немцы зноў нас палавілі і прыгналі дадому. Пасля гэтага кожны дзень збіралі вяскоўцаў, вялі да магазіна і пералічвалі: правяралі, каб ніхто не збег.

Наша хата стаяла недалёка ад лесу, і да нас часта заглядвалі то паліцаі з немцамі, то партызаны. Вядома, і вораг, і нашыя хлопцы шукалі, як пракарміцца. Аднойчы прыехалі партызаны з атрада Гайдунова і сталі забіраць нашых гусей. Выкапалі на двары глыбокую ды шырокую яму, загналі туды птушак, каб лягчэй іх было палавіць. Адзін у яме гусям галовы зварочваў, другі наверсе складваў. Я падышла да іх і кажу (неразумнае малое дзіця): “А чаго гэта вы нашых гусей забіраеце?” Адзін з партызан адказвае: “Таму што мы кушаць хочам”. А другі падышоў да мяне ды як даў прыкладам у жывот: у мяне кроў хлынула і з носа, і з рота… Спужаліся яны, сталі крычаць. Мама выбегла з хаты. А партызаны на коней ды ў лес. Але не паспелі далёка ад’ехаць: іх дагналі мае браты-партызаны. Яны як раз прыехалі дадому і ўбачылі, што здарылася. Паехалі браты з тымі партызанамі ў атрад, дзе ўсё растлумачылі камандзіру Гайдунову. Камандзір загадаў байца, які мяне ўдарыў, расстраляць. Загад быў выкананы.

У 1944 годзе (здаецца, напрыканцы зімы) нашу маму разам з іншымі дарослымі немцы заперлі ў магазіне: хацелі спаліць усіх. А нас, дзяцей, пасадзілі на машыну і павезлі да ракі, напэўна, тапіць. Але ж, як потым расказвала мама, да вясковага магазіна прыскакаў нямецкі вершнік з Харомец і прыпыніў расправу. Дарослых пешшу пагналі ў Акцябрскі, дзе мы з імі сустрэліся (нас чамусьці таксама перадумалі забіваць). Адтуль усіх людзей пагналі далей, у канцлагер, што знаходзіўся ў лесе недалёка ад Азарыч. Пакуль ішлі, дзяцей малых на рукі браць не дазвалялася. Калі ўбачаць — малое на штык і з калоны выкідалі… Наш маленькі брацік ішоў сам, але ж яму цяжка, не паспяваў, і мама, калі немцы адыходзілі, брала яго на рукі. Вось трошкі пранясе, ён перадыхне, і далей ідзём. Прыйшлі. Уявіце сабе, што гэта быў за лагер: лес (а дакладней, балота), абнесены калючым дротам, купіны, глыбокія ямы з вадою, дзе-нідзе маладыя дрэвы. А на дварэ яшчэ зіма (люты або пачатак сакавіка). Лагер знаходзіўся адносна лесу крыху ніжэй, і, каб трапіць у яго, трэба было спусціцца як бы з абрыву. Заганялі нас за агароджу, як скаціну: білі бізунамі, не глядзелі, ці ты стары, ці ты малы…

У лагеры ўжо былі людзі. Мы апынуліся побач са старым дзядком, адзетым у вялікі доўгі кажух. Мама кажа: “Вазьміце, калі ласка, да сябе маіх дзетак. Яны ж патаміліся, пакуль мы ішлі, а тут і прысесці няма дзе”. Дзед дазволіў. Мама адламала некалькі бярозавых галінак, звязала іх, падаслала. Так мы і сядзелі на купіне: галінкі, кажух — і мы з братам ды дзедам зверху. Ускорасці памёр гэты дзядок… Холадна. А мы сядзім на адным месцы. Тут бы паварушыцца, пабегаць ды пагрэцца нам, дзецям, а нельга: кругом вада ды нямецкія вартаўнікі на вышках страляюць па кожным, хто пачынаў перамяшчацца па лагеры. Брацік увесь час есці прасіў. Мама набярэ ў прыгаршчы вады: “На, папі, сынок. Гэта ўся наша яда…” Аднойчы немцы прывозілі хлеб, зусім маленькія буханачкі, ды кідалі проста ў натоўп. Маме ўдалося адну схапіць, і яна па крошцы нам давала, размочваючы балотнай вадою.

Калі немцы адступалі, запалілі Азарычы, вельмі моцна стралялі. Потым усё сціхла. Вечарам да калючага дроту прыйшлі тры салдаты і кажуць: “Мамашы, сёстры, браты, усе, хто жывы застаўся! Вось вам запалкі, распальвайце вогнішча, грэйцеся. Мы вас заўтра забяром адсюль”. Мы такія напужаныя былі, што ніхто не ўзяў тыя запалкі, ніхто не падышоў да салдат: можа, гэта паліцаі пераапрануліся і так нас падзываюць ды пазабіваць хочуць? Назаўтра салдаты размініравалі вузкі праход, каб людзі па адным маглі выйсці з лагера. Калі выйшлі з лесу, убачылі страшную карціну: паабапал лясной дарогі ляжалі забітыя савецкія салдаты. Іх было так шмат, што зямлі не відаць. Вязні з лагера кінуліся да гэтых салдат: хто сына пазнаў, хто мужа свайго ці брата. Ледзь чырвонаармейцы далі рады і пазбіралі тых разбегшыхся людзей. Прывялі нас салдаты ў Азарычы, у хату без акон, на падлозе быў пасцелены чарот. Далі нам па лыжцы кашы. Маленькі наш Колька кажа: “Ой, мамачка, як тут добра, мякка, як дома на пярыне!” Салдатам, якія нас вызвалілі, далі крыху ежы, каб яны накармілі людзей: на 10 вязняў — 10 бульбін, з іх зварылі суп. Потым павялі нас па сваіх вёсках. Так ад сяла да сяла мы прыйшлі ў Забалацце. Хату нашу фашысты знішчылі, жыць не было дзе. Пару дзён пабылі ў вёсцы. Нейкую ежу гатавалі на вогнішчы ў іржавай нямецкай бляшанцы. Вады нават не было чым дастаць з калодзежа: усе вёдры немцы патапілі. Мама вырашыла ісці да сваёй сястры ў Лучкі. Мы ішлі і не ведалі, што нас чакае. Магло здарыцца, што і ў Лучках не будзе да каго прытуліцца. Але ж жывыя аказаліся нашыя родзічы, прынялі нас. Вось з той пары я ў Лучках і жыву.

Пасля вайны цяжка жылося. У цёткі — сын, ды пляменнікаў-сірот яна гадавала. Мама наша хутка ў калгас на працу пайшла. Калі зерне ў амбары абмалочвалі — насыпле ў карман зярнятак, прынясе дадому. Хоць, канешне, баялася, што могуць арыштаваць ды ў турму пасадзіць, але голад (асабліва, калі галадаюць твае дзеці) быў мацнейшы за страх. Я бегла з тым зернем да суседзяў, каб на жорнах яго змалоць. А мама варыла з мукі зацірку, і гэтая страва была самай смачнай на свеце! Зімою мы з мамай зараблялі крыху харчоў: пралі кудзелю людзям. Плацілі хто чым мог. Напрыклад, кош бульбы давалі. І тое за шчасце было. Мы бульбу чысцілі і лушпайкі не выкідвалі, а потым увесну іх садзілі: сямян бульбы не было, а садзіць жа трэба, каб не галадаць. Вось так і прайшло маё дзяцінства ў галечы, страху ды голадзе. Не дай Бог ніколі і нікому зведаць тое, што мы, дзеці вайны, перажылі.

Запісала Вольга ЯНУШЭЎСКАЯ

Фота з архіва Ніны Валадзько