Маёй маме Надзеі Андрэеўне Дзяшчэні прысвячаецца. Нарадзілася яна ў вёсцы Катка. Напярэдадні 1941 года сям’я перабралася жыць у вёску Харомцы, бліжэй да ўсёй сваёй радні — Алейнікавых. Тут упершыню і пачула мама новае слова — вайна, а потым спазнала і ўвесь жах гэтай вайны на сваім лёсе…

Лета. Чэрвень. Дваццаць другое, раніца. Вакол шчабечуць птушкі. Паветра напоена водарам квітнеючых траў і падсохлага сена. У двары расце вялікая груша-дзічка, а на ёй буслянка, што зрабіў па вясне старэйшы брат Грыша, якога зусім нядаўна забралі служыць у войска. Яе хутка аблюбавалі чырванадзюбыя птушкі і вось ужо носяць ежу сваім бусляняткам. На жаль, гэтага не бачыў брат: ён дзесьці ў арміі. Пад грушай стаяць арэлі. На іх сядзіць яна, самае малодшае ў сям’і дзіцё, адзіная сястрычка і дачушка — Надзька, так ласкава завуць яе ўсе. Надзька гушкаецца на арэлях і распявае свае вясёлыя песні. Тата, браты — Іван і Сцяпан, якія вельмі любяць і песцяць яе, займаюцца кожны сваёй справай у двары. Матуля Ганна з вёдрамі выйшла на ганак, хораша ўсміхнулася, пагладзіла сваю дачушку па галоўцы, накінула каромысла з вёдрамі на плячо і павольна пайшла па ваду да калодзежа. А сонейка свеціць ярка-ярка. І раптам, раптам страшэнны матулін крык парушыў усю гэтую цішыню. Мама бегла дадому і нешта галасіла. Твар яе быў белы-белы. У двары матуля спатыкнулася і ўпала, а вусны прашапталі: “Дзеткі! Вайна. Мой сынок! Што з табой будзе? Дзе ты?”

Гэта была апошняя шчаслівая раніца дзяцінства маёй мамы, Надзеі Андрэеўны, якой у сорак першым споўнілася дзесяць гадкоў. Мама ўспамінае, а ў вачах слёзы. Яна глытае таблеткі, крыху супакойваецца і кажа: “Хопіць, дачушка, хопіць. Пазней, потым я табе яшчэ раскажу. Цяжка мне…”

Вайна. Наша сінявокая Беларусь стала чорная ад гора. Ганна знямела ад слёз. Першы, другі дзень, трэці. Яны, ворагі, гэтыя нелюдзі з кукардамі на шапках, наехалі ў вёску зранку з гвалтам, смехам і трэскам аўтаматаў. Застагнала зямля, застагнала Радзіма пад кованым нямецкім ботам. З жахам паглядалі сяляне на сваіх рабаўнікоў. “А што ж далей? Што будзе з намі?” — казалі яны.

Зіма. Мароз. Холад. Усіх выганяюць з хат. Хто ў чым, хто як паспеў апрануцца, гоняць на ўзлесак. Сярод натоўпу Ганна і яе сям’я, яе радня. Людзей дзеляць. Палову заганяюць у гумно і зачыняюць дзверы. Падпальваюць. Жудасны крык стаіць над сялом і лесам. Галосяць і крычаць усе: і тыя, што гараць у гумне, і тыя, каго прымусілі глядзець. Так будзе з усімі, хто не будзе падпарадкоўвацца новай уладзе. Гарыць гумно, гараць Ганніны сёстры, гараць іх дзеці… Згарэла і ўсё селішча. Засталася стаяць толькі груша-дзічка з абпаленым голлем і пустой буслянкай уверсе. Ад студзёнага ветру гойдаліся і парыпвалі арэлі. Але не чутно больш песень Надзькі. А вусны Ганны шапталі малітву. Яна прасіла, склаўшы на грудзях рукі: “Выратуй нас, Божа! Захавай маіх дзетак ад чужынцаў…” І слёзы, горкія слёзы бачыла груша.

Голад. Холад. Але ж жывыя. Галава ў Ганны збялела, як снег, што ціхенька падаў у той чорны дзень, калі іх пагналі з роднай зямлі на чужыну, каго куды. Машыны. Доўгі-доўгі цягнік. Вагон-таварняк. Усіх загналі ў яго. Людзі ціснуцца адзін да аднаго. Цесна. Дыхаць цяжка. Хочацца есці. Ганна моцна трымае сваю Надзьку за ручку. Цяжка, вельмі цяжка, слёз ужо не хапае, а вусны шэпчуць: “Не бойся, дачушка, усё будзе добра. Не бойся. Я з табою. Дзеткі! Мае дзеткі! Мае сыночкі! Дзе вы? Што з вамі?” Засталася толькі адна яе ясная зорачка, яе Надзька, яе Надзея!

Лагер. Калючы дрот. Ахова. Сабакі.

Доўгая-доўгая чарга.

— Мама, чаго чакаюць?

— Маўчы, дачушка, маўчы, я тут.

Чарга паціху рухаецца. Высокі доўгі будынак. Шырокія дзверы. Усіх стрыгуць нагала. І вось ужо дзве прыгожыя тоўстыя касы Надзькі паляцелі ў вялікую кучу з рознага колеру валасоў. Галаву змазалі нечым чорным і ванючым. Дыхаць нельга. Другі пакой. Усе распранаюцца дагала. Ізноў вялізная куча — ужо адзе-ння. Трэці пакой. Кажуць, лазня. Дзверы зачыніліся, вады няма, але ўсе чамусьці мокрыя. Падлога слізкая. Хвіліна, другая…

Стала горача. Падлога паціху з аднаго боку апускаецца. Там полымя. Некалькі чалавек, якія былі там, у тым баку, з’ехалі ўніз… Крык разрывае душу. Ганна туліць Надзьку да сябе: “Не трэба, дачушка, не глядзі, я побач, я з табою”. Нечакана падлога паднялася і стала на сваё месца. Дзверы адчыніліся. Што гэта было? Потым казалі, што пераблыталі рускіх з яўрэямі. Усіх пагналі апранацца.

Драўляныя башмакі, паласатае адзенне, на шыі бляха, на ёй выбіты знак “OST”, такі ж надпіс і на адзежы. Барак. І праца, праца… З ранку да ночы на заводзе. Ідзе рамонт тэхнікі. Надзька маленькая ростам — яна ў яме, пад машынай, чысціць днішча, потым змазвае мазутам. І так кожны дзень, тыдзень, месяц, год… А есці хочацца. Маці дзесьці знайшла бульбіну. Гэта як цукерка для дачушкі, для яе Надзькі. Крышку б яе падтрымаць, хоць бы выжыла яе крывіначка. 

Бамбёжка. Лямант. Крык. Усе некуды бягуць. Бяжыць і яна, Надзька. Узрыў. Цемната. Нехта яе трасе. Расплюшчыла вочы: “Мама!” Матуля знайшла сваю Надзьку, ледзь бачную, прысыпаную зямлёй, але жывую. Адкапала. Адна ножка ў яе была пакалечаная і вывернутая крыху ўбок. Такой яна і засталася на ўсё жыццё.

Перамога! Выжылі! Хутка дадому. “Можа, мае сыночкі знайшліся? Можа, яны ўжо там, на роднай зямлі, чакаюць нас? — не губляла надзеі Ганна. — Адбудуемся. Будзем зноў усе разам”.

А навокал квітнеюць сады: бялютка-бялютка. Людзі смяюцца, змахваюць слязінкі радасці і шчасця з худых змарнелых твараў. Мама, тата і Надзька вяртаюцца на Радзіму. Цягнік коціцца вельмі марудна. Праз вокны бачны разбураныя гарады, разбітая тэхніка, скалечаная ўзрывамі зямля. І столькі багата прыпынкаў, а на іх цягнік стаіць доўга-доўга. А дадому, у сваю родную вёсачку, так хочацца. А ці ж выжыла груша? А можа, і буслы там зноў пасяліліся?

Ізноў прыпынак. Тата пайшоў па ваду. Чарга за вадой вялікая, канца не відаць. А мама пабегла ў лясок, што віднеўся непадалёку, назбіраць ягад для сваёй дачушкі, мо чарніцы паспелі, яна, яе дачушка Надзька, такая кволенькая, худзенькая, хай крышку падсілкуецца.

Той дзень мая мама добра памятала, але ўспамінаць было вельмі цяжка. Яна глытала лекі, а рука міжвольна цягнулася да сэрца: “Баліць яно, заўсёды баліць, не перастае дасюль”.

Казалі, што цягнік будзе стаяць гадзіны дзве на прыпынку, а прастаяў ён усяго хвілін мо пяць-дзесяць. Пачалася бамбёжка. Адкуль з’явіўся той самалёт? Цягнік скрануўся з месца і хутка пачаў рухацца. Яна адна, сярод чужых людзей, Надзька. Яна нема крычала: “Мама! Мамачка! Матулечка родненькая! Яна ж там, пад бомбамі! Я да яе хачу!”

Звала Надзька сваю матулю, маю бабулю Ганну, і рвалася да дзвярэй цягніка, каб выскачыць з яго. Не пусцілі. Чыесьці рукі моцна трымалі яе. Не далі сысці. “Мае родныя, як я без вас? Татачка! Мама! Хачу быць з вамі”. Але… Цягнік хутка імчаў. Вось і ўсё. Пяць хвілін — няма мамы, няма таты.

Потым тата яе знайшоў. Паспеў ускочыць у апошні вагон. Але поезд ужо рухаўся без прыпынкаў. Брэст. Рэпатрыяцыйны лагер. Доўгая праверка. Тату дазволілі-дапамаглі вярнуцца назад пашукаць матулю. Доўга яго не было. Надзька жыла ў лагеры. Чакала. Тата прыедзе з матуляй, знойдзе яе… Не знайшоў. На той станцыі, у ваколіцы горада Познань, усё было разбурана, скурожана, нічога не засталося, а ў лесе — вялізазныя ямы ад бомбаў. Усё абышоў тата, людзей пытаў… Вярнуўся ні з чым. Удваіх, тата з Надзькаю, дабіраліся доўгі час дадому, дзе ехалі, дзе пешшу. Але не дайшлі. У Глуску папрасіліся на начлег. У тую ноч таты не стала. Чужыя людзі дапамаглі пахаваць. Так і засталася Надзька тут, балюча было вяртацца ў вёску, а тут, на пагосце, — родны чалавек.

Сірата. Мая мама хадзіла па сёлах жабравала, галадала. Жыла па чужых хатах. Гаравала за кавалачак хлеба. Хлеб, усё жыццё яна насіла яго з сабою. Ва ўсіх кішэнях яе адзення заўжды ляжала ці то скарыначка чорнага хлеба, ці то скатаныя з хлеба галачкі.

Гаспадары ўсякія былі, але ж ніхто сірату ў сябе доўга трымаць не хацеў, хоць і шчыра дапамагала па гаспадарцы. Навошта абуза?

Позні вечар. Цёмна. Навальніца. На вуліцы дождж лье як з вядра. Гаспадары загадваюць прынесці вады. І хоць вада яшчэ ёсць у адным вядры, Надзька моўчкі бярэ пустыя вёдры і ідзе. Інакш нельга — выганяць з хаты. Яна гэта добра ведае. Грукае гром, бліскаюць маланкі. Хуценька выцягнула ваду з калодзежа, панесла. Крышку не дайшла да ганка. Ударыў пярун. Больш Надзька нічога не памятае. Прайшло колькі часу, і яна адчула холад і цяжар на грудзях. Расплюшчыла вочы: побач гаспадар. Паспрабавала ўстаць. Нешта трымае. Паціху ў галаве прасвятлілася. Потым гаспадыня казала, што як грымнуў пярун, а Надзька ваду не нясе, яна выглянула з сенцаў на вуліцу: каля ганак ляжала нерухомая дзяўчынка. Здагадалася: ударыў у яе пярун. Зацягнулі ў сухое месца, выкапалі хуценька ямку, паклалі туды Надзьку і засыпалі сырою зямлёю. Толькі галава наверсе. “Мо зямля адцягне той удар перуна, — казаў гаспадар. — Як ажыве, то добра, а не, то хто яе, сірату, шукаць будзе?” Выжыла…

Мая мама ціхенька плача, выціраючы хусцінкай слёзы. Слёзы набягаюць і на мае вочы.

 Вёска. Вечар. Незнаёмыя людзі пашкадавалі жабрачку, маленькага расточку, худзенькую дзяўчынку ў лахманах. Пакармілі. Гаспадыня аказалася вельмі гаваркой. Усё і пра ўсё распытвала Надзьку. А потым, як бы нешта прыпамінаючы, сказала, што быццам бы брат Надзькі, Іван, жывы, і жыве ён у Падзамшы. Жанаты там. Хай бы схадзіла туды, распытала. Пайшла. Знайшла. І сапраўды брат! Колькі было радасці. Уздыхнула з палёгкай: хоць туляцца не буду, брат прыме. Прынялі, але ненадоўга. Брат сам быў прымак. Чужое ўсё. Жонка незадаволена такою раднёю, але жыць сястры свайго мужа дазволіла: з умовай, каб дарэмна хлеб не ела, а дапамагала.

Вялікдзень. Свята. Брат зрабіў падарункі. Жонцы — прыгожую сукенку прыдбаў, а сваёй сястры — хромавыя боты. Маладая ж, а ў маршчаках хадзіла, а болей — басанож. Убачыла жонка тыя боты — усхадзілася, пачала крычаць, чаму ёй такія не падарыў, і пабегла кудысьці. Прывяла ў хату свайго дзядзьку. Разбірацца: чаму так? Дзядзька Прахор разабраўся: схапіў у кутку вілкі, што з печы чыгункі даставаць, і запусціў імі ў Івана, які сядзеў на ложку, засцеленым светлаю посцілкаю. Свята ж! Заліўся брат крывёю, ложак у крыві, вілкі тыя з галавы тырчаць. Хварэў нядоўга. Праз тыдзень які памёр і лёг на пагосце побач з татам. А з хаты Гануля, жонка брата, Надзьку выгнала. І зноў пайшла пабірацца. Але ўжо нядоўга. Пашкадавала сірату цётка Ганна, пусціла жыць да сябе ў хату, тут жа, у Падзамшы. Усё старалася дзяўчына рабіць, што ні скажа. Кожную ноч амаль снілася ёй матуля. “Дзе ты, мая любая? — плакала Надзька. — А ці пахаваў цябе хто? Хоць бы яшчэ разочак убачыць цябе! А мо цудам засталася жывая? Казалі людзі, такое бывае. Вельмі цяжка без цябе”. І яна чакала. Усё жыццё чакала. Мо знойдзецца? Мо прыйдзе? Але ж не прыйшла. А потым і сніцца перастала.

“Тата і брат тут, зусім недалёка, — казала мама, — пайду, бывала, да іх на могілкі, апавядаю пра сваё сіроцкае жыццё. Наплачуся, уздыхну. Вось неяк і лягчэй на душы. Хоць з кім падзялілася, мёртвыя, але ж свае. Мо пачулі?” “Не было з кім падзяліцца сіраце, хто ёй паспачувае, парабку?” — апавядала мама, уздыхаючы, і каціліся слязінкі па твары.

***

Прайшло колькі часу. У вёсцы аднавіў сваю працу калгас. Добры старшыня Мірон Майсеевіч Урыцкі ўзяў сірату на працу і выдзеліў дзяўчыне пакойчык у калгаснай хаце — адным з былых панскіх будынкаў. Прайшоўшы вайну, ён усіх шкадаваў і, як мог, дапамагаў. Добры быў чалавек. Пакуль ён кіраваў, то і калгаснікам працавалася з ахвотай. А ўжо пасля яго, як сталі іншыя, то ўсяго хапіла.

“А ён жа быў справядлівы. Але ж нічога, перажылі, галоўнае, што вайны няма, — ціха працягвала свае ўспаміны мама. — Мір! Якое гэта шчасце!”

Праца ў калгасе. Цяжкая праца, але на сябе. Вось ужо і не парабак. Сабрала капейку — купіла невялічкую хатку, старэнькую, але цёплую, і дах цэлы. Тут жа, у Падзамшы. Гаспадары, Крупенькі, паехалі некуды па вярбоўцы. Забралі ўсё, толькі пакінулі на куце вісець старажытны крыж. “Хай беражэ ён гэтае селішча і дапамагае табе”, — казала былая гаспадыня.

Хадзілі ў тыя пасляваенныя гады жабракі з ліраю. І як толькі пачуе Надзея гукі гэтай ліры, то адразу бяжыць на вуліцу і заве да сябе. І накорміць, і напоіць — апошнім падзеліцца. Усім прытулак давала. Ведала, што такое жабрацтва. Сама такою была, прыходзілася і лебяду есці, і пышкі па полі збіраць, як галадала. Беражы Божа ад гэтага.

Маладосць! Яна ўсё ж брала сваё. Днём праца. Па вечарах песні, танцы. Мой тата, Міхаіл Сцяпанавіч, быў з вялікай сям’і, але жылі добра, не галадалі. Радня яго была супраць, каб ажаніўся з галадранкай, так казалі яны, з сіратой. Сваталі яму дзяўчат з заможных сялян. Але каханне ўзяло сваё. Адцуралася ад таты амаль уся яго сям’я. І перайшоў ён жыць да каханай, у яе маленькую хатку, пасля таго, як павянчаліся і нават невялічкае вяселле згулялі. Калгас дапамог харчамі. Завялі маладыя курэй, парася. З гэтага і разжываліся. Адзежа такая-сякая ў мамы ўжо была, а вось тата — у чым прыйшоў да мамы, у тым і застаўся. Нічога не далі ўзяць свайго. На змену мама пашыла тату штаны з кавалку тканіны, якая была шырмай: дзяліла хатку на дзве палавіны. Нічога, як казала мама, усё багацце ў сваіх руках. Паціху разжываліся.

З цягам часу гаспадарка пабольшала: вось ужо ёсць і кароўка. Яе тата мой пяшком прывёў з “Западней”, як успамінала мама. Так тады казалі пра Заходнюю Беларусь. Добрая карова была, малака багата давала, але толькі вось аднойчы, ідучы з пашы, зблудзіла ў суседні двор. Мо і шкоду якую зрабіла, ведама, жывёла. А гаспадар таго селішча якраз сена стагаваў ды і шпурнуў віламі ў скаціну, каб прагнаць. Бок прабіў кароўцы. Мама ўспамінала: “Кроў з боку сочыцца, а я хутчэй малако здойваю, каб было чым цябе маленькую накарміць”. Зарэзалі тую карову, а мяса павезла мама прадаваць у Бабруйск. Прадала. Грошай утаргавала небагата. За іх купіла самаробную калыску, каб у ёй мяне гадаваць. Была карова — стала калыска, якая і дасюль захоўваецца ў нас. Пагадаваліся ў ёй і мы, маміны дзеці, і ўнукі яе, і нават праўнукі растуць.

Гадоў мо дзесяць жылі ў той маленькай хатцы. І заўсёды тут знаходзілі прытулак розныя людзі. Начавалі. Калі-нікалі нават жылі па некалькі дзён. Мама іх карміла, дзялілася ўсім і з сабою штось давала ў торбу, на дарогу. Яны як бы ведалі, што іх не прагоняць адсюль. Месца мала, але ўсім хапала. Жабракі! Разумныя былі гэта людзі, але няшчасныя, як і яна ў свой час. Усё тая праклятая вайна нарабіла. За маміну дабрату людзі плацілі дабром, шчыра дзякавалі, навучалі маладую гаспадыню розуму. І багата чаго мама ад іх ведала, багата чаму навучылася, прыслухоўвалася, бо, як колісь казалі: “Што стары кажа на глум, малады бярэ на вум”. Потым неяк паступова жабракоў не стала.

Увесь час мама і тата працавалі — і на рабоце, і дома. А перад выхаднымі мама ўчыняла хлеб, потым пякла і ў нядзельку несла прадаваць на базар у Глуск. Хлеб атрымліваўся смачны, і яго хутка разбіралі. Таргавалі і малаком, і маслам, і тварагом, прадавалі яйкі. Гадавалі свіней — парасят прадавалі і мяса. Гаспадарка вялікая была. Але неяк спраўляліся. Адкуль браліся сілы? Сабралі грошай. Купілі ў людзей на раёне яшчэ не старую хату. Перавезлі. Паставілі. Вось ужо і больш заможна жыць сталі. У двары — дзве каровы, свой конік. Хапала і адзежы, і ежы, усё нажылі. Мама ўсюды паспявала. Тата — руплівы гаспадар. Дзеткі падрасталі, працавітыя, як і бацькі, ва ўсім дапамагалі. Зноў грошай сабралі і збудавалі вялікі прыгожы дом. Цяпер ужо пра маму казалі: багачка.

Сорак чатыры гады пражылі разам. Захварэў тата — і яго не стала. А ён жа для мамы быў усім: і мужам, і татам… Ізноў сірата. Думала, што неба ўпадзе і сонейка згасне. Як без яго, каханага? Але побач былі дзеці. Дзеці любага, дзеці іх кахання. Яе падмога, яе падтрымка. Так побач з імі і жыла.

Усё жыццё Надзея хацела пабываць на сваёй Радзіме. Завёз яе ў тыя мясціны сын. Вёска вялікая, прыгожая — не пазнаць. У полі адзінока стаіць вялікая груша-дзічка — жывы помнік вялікай і дружнай сям’і, шчасце якой разбурыла вайна. Кожную вясну гэта груша прыбіраецца ў бялюткія пялёсткі кветачак. Яна стаіць, горда ўзняўшы ўгару свае галінкі. Яна радуецца, што ўбачыла сваю Надзьку, якую чакала столькі гадоў. Побач з Надзеяй, падтрымлівае яе, — статны прыгожы малады чалавек. Груша пазнала і яго, хоць ніколі не бачыла. Гэта сын Надзькі, той маленькай Надзькі, якой яна і запомнілася грушы. Чалавек гэты вельмі падобны на яе брата.

Надзька стаяла і моўчкі паглядала на грушу. Слязінка скацілася па зморшчанай шчацэ. Ніякія багацці свету не загояць яе рану. Рана не зажывае, аддаецца шчымлівым болем у сэрцы. А тут яшчэ кажуць, што даюць нейкія маркі тым, хто быў у няволі, у Германіі.

“Не трэба яны, тыя нямецкія грошы, не вернуць мне яны маіх родных, маю маму, дзяцінства. Усё забрала вайна тая праклятая”, — казала мама. Але мы, яе дзеці, неяк угаварылі, пераканалі, што гэта як быццам зарплата за яе працу там, на чужыне. Не адразу, але згадзілася. З архіва даслалі неабходныя паперы. Прыйшлі тыя нямецкія грошы. Але мама імі не карысталася. “Не трэба яны мне!” — сказала як адрэзала. Раздала нам, дзецям. Доўга ўгаворвалі пакінуць сабе хоць колькі. Пакінула. Дзвесце марак паклала на свой рахунак у банк: “Хай будзе мне на смерць, мо помнік паставіце. Вельмі крывавыя гэта грошы”.

У сувязі з 60-годдзем Перамогі маме ўручылі юбілейны медаль. У пасведчанні напісана: “60 лет Победы в Великой Отечественной войне. 1941—1945. Дещене Надежде Андреевне. От имени Президента Республики Беларусь. 2 мая 2005 года”. Атрымала мама і віншавальнае пісьмо-трохкутнік са святам 9 Мая, з пажаданнямі здароўя, міру. Нечакана здзівілася. “Мабыць, так трэба. Мабыць, за тое, што выжыла і пражыла 75 год. Усё ж помняць дзяцей вайны і міру жадаюць. Хай будзе мір заўжды”, — казала мама.

Цяжка, вельмі цяжка даліся маме ўспаміны, хіба ж усё апішаш, але расказала, не адразу ўсё, а патрошкі, патрошкі… Каб ведалі, што такое вайна і колькі гора яна нясе. Каб бераглі мір і цанілі тое, што маем.

***

Праз дзесяць год, як не стала нашага таты, не стала і нашай мамы. Хацелі выканаць маміна жаданне і пусціць тыя нямецкія грошы на смерць, на помнік. Але яны некуды зніклі з рахунка. Ды, як кажуць, і бог з імі. Відно, лёсу патрэбна было так. Не хацела яна іх атрымліваць, іх і не стала.

Зараз яны, тата і мама, там, разам, на пагосце. А гісторыя яе лёсу і іх кахання — тут, з намі. Яе ведае ўся маміна радня, якой яна дала жыццё. Усіх нас, родных, нашчадкаў мамы — дваццаць чатыры. Старэйшыя апавядаюць гісторыю малодшым. Мая мама бу-дзе жыць вечна ў сваіх дзецях, унуках, праўнуках, прапраўнуках…

Іна КІРЫНА